تا قرن‌ها سرزمین افسانه‌ای هند با منابع سرشارش همواره مورد توجه اروپاییان بوده است. بعد از عصر رنسانس در اروپا، موج پیشرفت‌های شتابان کشورهای غربی آغاز شد و پتانسیل‌های فراوان این ملل, شکوفا و متجلی گردید، درهای بسیاری از علوم گشوده شد و اکتشافات و اختراعات زیادی به‌وقوع پیوست و همه دنیا را دستخوش تغییرات ژرف کرد. در این دوره اروپاییان با فراگیری فنون دریانوردی، سعی در تکامل نقشه جغرافیایی جهان آن روز کردند. این پیشرفت‌ها باعث شد آنان با هدف سود بیشتر و دستیابی به سرزمین‌های ادویه راهی دریاها شوند و با گذر از دماغه امیدنیک خود را به شرق افریقا و آسیا برسانند و در این میان اجازه عبور از خلیج‌فارس بود که به آن‌ها امکان حضور جدی در دریاها را می‌داد.
پرتغالی‌ها و اسپانیایی‌ها اولین کشورهایی بودند که پا به قاره آسیا گذاشتند؛ با این وجود، در استعمارگری هیچ‌گاه به پای هلندی‌ها و انگلیسی‌ها نرسیدند، این دو کشور با ترکیب اشغال نظامی و استعمار اقتصادی بر سرزمین‌های متصرفی، راه ماندگار شدن حضور خود در آسیا را تثبیت کردند.
شرکت هند شرقی هلند
هلندی‌ها که تقریبا پس از 80سال جنگ سرد و گرم با اسپانیایی‌ها حال پیمان صلح امضا کرده بودند، باید برای جبران خسارات و به دست آوردن منابع مالی کافی از مهارت‌های کشتیرانی و تجارت خود بهره می‌گرفتند، بدین منظور کمپانی هند شرقی هلند که در سال ۱۶۰۲ پایه‌گذاری شده بود، در سال 1609 شروع به‌کار کرد. این کمپانی در همان ابتدا امتیاز تجارت ادویه‌جات در آسیا را به مدت ۲۱سال از طرف دولت هلند دریافت کرد. کمپانی هند شرقی هلند، اولین کمپانی چندملیتی و دارای سهامی عام بوده و همچنین اولین شرکتی است که برگه سهام صادر می‌کرده است. این کمپانی دارای ارتش مخصوص به خود بوده و می‌توانسته از طرف دولت هلند با سایر کشورها مذاکره کند. این کمپانی حدود ۲۰۰سال یکی از مهم‌ترین کمپانی‌های دنیا بود. کمپانی هند شرقی هلند بین‌سال‌های ۱۶۰۲ تا ۱۷۹۶، حدود یک‌میلیون نفر را به وسیله ۴۷۸۵ کشتی برای تجارت به آسیا فرستاد. مهم‌ترین رقبای تجاری این کمپانی، کمپانی هند شرقی بریتانیا و فرانسه بودند. کمپانی هند شرقی هلند در سال ۱۸۰۰ میلادی به دلیل کمبود منابع مالی و نیروی انسانی ورشکست شد. قلمروهای باقیمانده این کمپانی به دست دولت هلند افتاد. این قلمرو‌ها بعدها از هلند استقلال یافتند و جمهوری اندونزی را تشکیل دادند.
کمپانی هند شرقی انگلیس
انگلیسی‌ها تقریبا یک‌صدسال پس از هلند، اسپانیا و پرتغال وارد عرصه کارزار تجارت دریایی شده بودند، کمپانی هند شرقی انگلیس شرکت سهامی عام بود که ملکه الیزابت اول در ۳۱ دسامبر ۱۶۰۰ یک امتیازنامه سلطنتی را به هدف کسب امتیازهای تجاری در هندوستان به آن اعطا کرد. اعطای این امتیازنامه شاهی به کمپانی، امکان انحصار ۲۱ساله همه تجارت در هند شرقی را می‌داد. کمپانی فقط به تجارت در هندوستان راضی نبود بلکه در عمل، زمام امور هندوستان را با برعهده گرفتن نقش پشتیبان حکومتی و نظامی، تا هنگام انحطاط در ۱۸۵۸ در دست داشت. کمپانی ۱۲۵ سهام‌دار و سرمایه‌ای برابر ۷۲۰۰۰ پوند داشت. در سال 1608 میلادی کشتی‌های کمپانی به هندوستان رسیدند و در سورات پهلو گرفتند و آن را به‌عنوان نقطه ترانزیت تجاری بنیان نهادند. دو سال بعد به محض شناسایی تجارت‌خانه‌ها، تصمیم به ساخت نخستین کارخانه این کمپانی در شهرک ماچیلیپاتنام در کرانه کوروماندل در خلیج بنگال گرفته شد. سودهای سرشار گزارش‌شده از سوی کمپانی پس از پیاده شدن در هندوستان، که احتمالا به واسطه کاهش در هزینه‌های جاری منبعث از نقاط ترانزیت بود، در آغاز شاه جیمز اول را به اعطای پروانه‌های مشابه برای دیگر شرکت‌های تجاری در انگلستان واداشت؛ اما در ۱۶۰۹، او امتیازنامه کمپانی را برای زمانی نامحدود تمدید کرد، با افزودن بندی که تصریح می‌کرد که اگر تجارت برای سه‌سال پیاپی سود نمی‌داشت امتیازنامه برای همیشه ملغی می‌شد. انگلیسی‌ها در مدتی نزدیک به صد سال پس از آن توانستند زمام امور در شبه‌قاره‌هند را در دست بگیرند و حدود 250سال این کشور را تحت سلطه خویش درآورند.
کمپانی هند شرقی انگلیس و هلند در ایران
هرچند انگلیسی‌ها در سال 1614 میلادی ایران را سرزمین مناسبی برای تجارت پارچه‌های خود یافته بودند اما آغاز حضور موثر آن‌ها در خلیج‌فارس به‌سال 1622 «م» بازمی‌گردد، زمانی که شاه عباس اول صفوی با گرو نگه داشتن بار ابریشم انگلیسی‌ها، آن‌ها را وادار به کمک برای اخراج پرتغالی‌ها از جزیره مهم و استراتژیک هرمز در دهانه خلیج‌فارس کرد. دولت ایران در ازای این همکاری نیمی از عایدات گمرک هرمز و بعدها بندرعباس را به کمپانی هند شرقی واگذار کرد. دفاتر کمپانی در عصر صفوی بیشتر به صادرات کالاهایی نظیر پشم بز راور کرمان برای تهیه کلاه انگلیسی، پارچه‌های زربفت و ابریشمی و پرده‌ای، قالیچه، لوازم چرمی، خشکبار، انقوره و مازو، فیروزه، زرنیخ و لاجورد و صدف از ایران مبادرت می‌کردند و در مقابل کالاهایی نظیر پارچه‌های الوان پشمی و پنبه‌ای، چینی‌آلات، ساعت، فلزاتی نظیر قلع و سرب، چوب صندل، عاج، شکر و روغن نارگیل را وارد ایران می‌کردند. کمپانی هند شرقی انگلیس موفقیتی بسیار در تجارت با ایران داشت. اما حضور انگلیسی‌ها در این منطقه به همین سادگی‌ها نبود، نداشتن پول نقد، پارچه‌های مرغوب و راه‌های امن تجاری موقعیت این کمپانی را تضعیف کرد و این در حالی بود که رقیب جدید وارد عرصه می‌شد. آن رقیب جدید کمپانی هند شرقی هلند بود که به شیوه‌ای خوب سازماندهی شده بود. هلندی‌ها روابط نزدیکی با شاه عباس و تجار ارمنی برقرار کردند، کاری که انگلیسی‌ها تا به این حد در آن موفق نبودند. رمز و کلید برتری تجاری هلندی‌ها در قرن 17 «م» با ایران در انحصارشان در واردات ادویه آسیایی با ایران بود. کمپانی هند شرقی هلند و فرانسه در قرون 16 و ابتدای قرن 17 «م» توانستند در بندرعباس دفاتری تاسیس کنند. رقابت شدید بین این کشورها مانع از رسیدن به سود مدنظر انگلیسی‌ها می‌شد.
هلندی‌ها در بندرعباس ادویه و پارچه هندی می‌فروختند و میزان محدودی ابریشم خریداری می‌کردند. خریدوفروش‌ها در تراز بازرگانی به سود آن‌ها بود و این قضیه به‌تدریج موجب بحران مالی دولت صفویه شد. اما به‌تدریج که پای هلندی‌ها به جنگ‌های اروپا کشیده شد، ناوگان کشتیرانی آن‌ها از توان افتاد. در همان زمان که شاهد زوال تجارت هلند در ایران بودیم انگلیس به‌تدریج فاصله خود را با هلند کم کرد. اما از سده 18 میلادی نفوذ هلندی‌ها در خلیج‌فارس کاهش یافت و به این ترتیب کمپانی هند شرقی بریتانیا تنها قدرت خارجی موثر در این آبراه شد.
سقوط اصفهان در 1723 میلادی و شورش‌هایی که در سواحل شمالی خلیج‌فارس رخ داد و نیز تغییر سریع سلسله‌ها و پادشاهان در قرن 18 میلادی تاثیرات منفی خود را بر تجارت کمپانی مذکور آشکار کرد.
پایان دوران کمپانی هند شرقی انگلستان
انقلاب فرانسه 1789 «م» و حمله ناپلئون به مصر1798 «م» و تهدید هندوستان عوامل جدیدی بودند که بر اهمیت خلیج‌فارس برای انگلیسی‌ها می‌افزود زیرا این حوزه از مهم‌ترین شرکای هندوستان محسوب می‌شد. در این دوره دولت زمام امور هندوستان را از دست‌کمپانی خارج کرد تا به نایب‌السلطنه هند و وزارتخانه هندوستان در لندن بسپارند. بنابراین در دهه‌های پایانی قرن نوزدهم عملا کمپانی هند شرقی منحل شد و اداره تمام متصرفات آن را دولت انگلستان به صورت مستقیم برعهده گرفت.
ارسال نظر
اخبار روز
خبرنامه
نظرسنجی
نظر شما درباره نحوه واگذاری سهام دو تیم استقلال و پرسپولیس چیست؟