تأثیر معاملات الگوریتمی بر وضعیت این روز‌های بازار چیست؟

به گزارش بورس نیوز، این روز‌ها و باتوجه به وضعیت نامناسب بازار سرمایه و تابلوی قرمز رنگ آن، باز هم موضوع معاملات الگوریتمی و تأثیر آن بر تلاطم‌های بازار بالا گرفته است. این بار کار به کمپین‌های جمع‌آوری امضا، اعتراضات شدید به سازمان بورس و حتی نهاد‌های نظارتی دیگر مانند سازمان بازرسی کل کشور هم کشیده است. نکته تأمل‌برانگیز اینکه ریزش بازار نه‌تن‌ها با گزارش‌های عملکردی خوب شرکت‌ها متناقض است، بلکه با متغیر‌های بنیادی، مثل قیمت‌های جهانی و نرخ ارز هم در تضاد است!

اما عامل اصلی منفی‌های بازار چیست؟ معاملات الگوریتمی یا پارامتر‌های دیگر؟

برخی از فعالین بازار، عامل اصلی منفی‌های روز‌های اخیر و نوسانات به‌وجود آمده را معاملات الگوریتمی می‌دانند و معتقدند نحوه کارکرد این معاملات بازار را تحت‌تأثیر قرار داده است. برخی دیگر معتقدند اتفاقاً معاملات الگوریتمی می‌تواند نقدشوندگی و کارایی بازار را افزایش دهد و به آن کمک کند. همچنان که سال‌هاست در بازار‌های مالی دنیا چنین اتفاقی افتاده است.

این اولین بار نیست که پس از ریزش بازار، تیغ انتقادات به‌سمت معاملات الگوریتمی گرفته می‌شود. در دوره‌ سقوط بازار در سال ۱۳۹۹ هم همین انتقادات متوجه معاملات الگوریتمی بود. سازمان بورس و نهاد ناظر هم عکس‌العمل نشان داد و با منتقدین همراه شد. نتیجتاً سازمان بورس معاملات الگوریتمی را در آن دوره ممنوع کرد. ولی در اردیبهشت ۱۴۰۰ و پس از اینکه مشخص شد معاملات الگوریتمی تأثیری در ریزش‌ها نداشته است و حتی ممنوعیت آن نقدشوندگی بازار را نیز محدود کرده است، سازمان بورس مجدداً آن را آزاد اعلام کرد.

مخالفین معاملات الگوریتمی چه می‌گویند؟

مخالفان معاملات الگوریتمی معتقدند نهاد‌هایی که امکان انجام این معاملات را دارند باعث تلاطم بازار می‌شوند و عده‌ی زیادی از معامله‌گران حقیقی از تلاطم‌های به‌وجود آمده توسط آن‌ها متضرر می‌شوند. به‌این‌ترتیب سود بیشتری نصیب بازارگردان‌ها، سبدگردان‌ها و مشتریان بزرگ کارگزاری‌ها می‌شود و سرمایه‌گذاران خرد متضرر می‌شوند.

ضمن آنکه، چون امکان انجام این نوع معاملات برای همه‌ی افراد وجود ندارد، این موضوع در ذاتِ خود باعث بی‌عدالتی در بازار است. البته ذکر این نکته ضروری به نظر می‌رسد که اساساً منعی از طرف سازمان بورس و شرکت‌هایی که خدمات معاملات الگوریتمی ارائه می‌دهند برای در اختیار گذاشتن این سرویس برای همه‌ی فعالان بازار (حقیقی و حقوقی) وجود ندارد. اما لازمه انجام این کار فراهم آمدن زیر‌ساخت‌هایی از سمت کارگزاری‌ها و همچنین دستورالعمل‌ها و قوانین جامع‌تر برای این حوزه است. پیش‌بینی این است که در آینده‌ای نه‌چندان دور شاهد دسترسی همه فعالان بازار به این نوع معاملات خواهیم بود.

موافقان معاملات الگوریتمی چه می‌گویند؟

موافقان، مشکل بازار را مرتبط با پارامتر‌های دیگری می‌دانند. آن‌ها معتقدند درصورت اجرای صحیحِ معاملات الگوریتمی، بسیاری از مشکلات بازار حل خواهد شد. معاملات الگوریتمی، نقدشوندگی، که رکن اصلی بازار است، را افزایش می‌دهد و به‌نحو ملموسی بر کارایی آن می‌افزاید. همچنین معاملات الگوریتمی می‌تواند از دستکاری و تغییرات ناگهانی قیمت سهم‌ها توسط افراد سودجو جلوگیری کند. از سوی دیگر کسب‌وکار‌ها و استارت‌آپ‌های حوزه فین‌تک هم از ممنوعیت معاملات الگوریتمی آسیب خواهند دید.

عکس‌العمل بازار‌های معتبر دنیا به معاملات الگوریتمی چه بوده است؟

در بازار‌های توسعه‌یافته‌ دنیا چند دهه است که از معاملات الگوریتمی به‌عنوان ابزاری برای عمق‌بخشی به بازار، افزایش نقدشوندگی و کارایی بازار و همچنین بهبود معاملات شخصی استفاده می‌شود.

معاملات الگوریتمی از اوایل دهه نود جای خود را در بازار‌های مالی باز کرد. به‌طوری‌که در سال ۲۰۱۱ مجله‌ی Journal of Finance در مقاله‌ای عنوان کرد که در سال ۲۰۰۹، معادل ۷۳ درصد از تمام معاملات بازار‌های ایالات متحده توسط معاملات الگوریتمی انجام شده که تأثیر بسزایی در افزایش نقدشوندگی این بازار‌ها داشته است. می‌توان حدس زد که این روند تا به امروز بسیار گسترده‌تر شده باشد.

راهکار چیست؟

امروز بازار سرمایه ایران با مشکلات زیرساختی، رفتار‌های هیجانی و ریسک‌ها و عدم قطعیت‌های برخواسته از وضعیت سیاسی و اقتصادی جامعه روبرو است و ارتباط دادن همه‌ی این مشکلات با معاملات الگوریتمی پاک کردن صورت مسئله است. ضمن‌آنکه به‌وجود آوردن جو روانی مسموم موجب ایجاد بار روانی و ترس در سرمایه‌گذاران می‌شود که خود اثر سوء بر عرضه و تقاضا خواهد داشت.

در روز‌های اخیر عده‌ای با نمونه آوردن روند قیمتی روزانه برخی سهم‌های بزرگ، نوسانات آن‌ها را به الگوریتم‌ها ربط دادند و بیان کردند که این الگوریتم‌ها با معاملات با فرکانس بالا (HFT) اقدام به خرید در قیمت‌های پایین کرده و بعد با ایجاد روندی مثبت در سهم اقدام به فروش در قیمت‌های بالا می‌کنند. درحالی‌که اولاً با توجه به کارمزد‌های بالای معاملاتی در بازار ما عملاً معاملات با فرکانس بالا مقرون‌به‌صرفه نیست و ثانیاً این کار با توجه به درصد پایین معاملات الگوریتمی (حدود ۱ درصد ارزش معاملات) امکان‌پذیر نیست. معاملاتی که کل ارزششان حدود ۱ درصد بازار است چگونه می‌توانند روند بازار را تغییر دهند؟

سؤال دیگر این است که حتی اگر روی یکی دو سهم چنین اتفاقی افتاده باشد، چرا باید سهمی که در این مدت اصلاح زیادی داشته و اکنون نیز به لحاظ بنیادی در قیمت خوبی است در قیمت‌های پایین فروخته شود؟

اگر فرض کنیم فلان سهم خودرویی را الگوریتم‌ها رِنج کشیدند و فروختند، چرا در آن سوی دیگر بازار سهام پتروشیمی‌ها با این فشار عرضه‌ی شدید به‌فروش می‌رسند؟

آنچه مشخص است اینکه وضعیت فروش‌های این روز‌های بازار به‌دلیل رفتار‌های هیجانی، ترس سرمایه‌گذارن از عدم قطعیت‌ها و ریسک‌های موجود (ریسک‌های سیاسی، رفع تحریم‌ها و ...) در بازار است.

هر ابزار تکنولوژی اگر از آن سوءاستفاده شود می‌تواند آثار مخربی نیز داشته باشد. وقتی معاملات الگوریتمی توسط نهاد‌های نظارتی قابل رهگیری و کنترل نباشد ممکن است با سوءاستفاده از آن‌ها قوانین معاملاتی دور زده شود و موجب زیان سرمایه‌گذاران خُرد، که به این نوع معاملات دسترسی ندارند، گردد.

خواسته یا ناخواسته، استفاده از تکنولوژی‌های نوین و مرسوم دنیا در بازار سرمایه ایران هم اجتناب‌ناپذیر است و باید به‌سمت استفاده گسترده‌تر از این ابزار‌ها رفت. اما در اینجا نقش سازمان بورس و نهاد ناظر بسیار مهم است.

ممنوعیت معاملات الگوریتمی، طبق تجربه قبلی، مشکلی را حل نخواهد کرد. مهمترین کاری که سازمان بورس در مرحله اول باید انجام دهد، شناسایی کامل سفارشات الگوریتمی فرستاده‌شده است. تمامی معاملات الگوریتمی باید با یک تگ یا برچسب در سامانه معاملاتی ثبت شوند و درغیراینصورت از ارسال این نوع سفارشات جلوگیری شود. ممنوعیت، جلوی استفاده غیرمجاز از این نوع معاملات را نخواهد گرفت.

هستند شرکت‌هایی که مجوز معاملات الگوریتمی را دارند، اما باز هم با استفاده از ربات‌ها و روش‌های دیگر، قوانین را دور می‌زنند. به‌این‌صورت که از معاملات ساده استفاده می‌کنند، ولی سفارشات الگوریتمی می‌فرستند. هرچند که تشخیص این نوع معاملات آسان نیست، ولی امکان‌پذیر است و سازمان بورس باید زیرساخت این کار را فراهم کند.

در مرحله بعد لازم است تا دستورالعمل جامع‌تری نسبت‌به آنچه امروز وجود دارد به‌عنوان دستورالعمل معاملات الگوریتمی، توسط نهاد ناظر تبیین گردد و زیرساخت‌ها و ابزار‌های نظارتیِ لازم توسط کارگزاری‌ها و سازمان بورس برای نظارت دقیق بر این نوع معاملات فراهم آید.

برای ایجاد عدالت در بازار نیز به‌نظر می‌رسد بهترین راه این باشد که این نوع معاملات برای تمامی فعالان حقیقی و حقوقی فراهم شود تا شرایط برابری در بازار داشته باشند.