بمب اتم سیاه؛ یادداشت تحلیلی جامع بر پیشنهاد استفاده از اهرم نفت در بحبوحه جنگ
به گزارش بورس نیوز، حملات اسرائیل در ۱۲ ژوئن ۲۰۲۵ به تأسیسات هسته‌ای و نظامی ایران و همچنین ترور گسترده فرماندهان، دانشمندان و مقامات کشوری و لشکری، طوفان تنش‌ها را به راه انداخت.
۱. زمینه شکل‌گیری این ایده
- حملات اسرائیل در ۱۲ ژوئن ۲۰۲۵ به تأسیسات هسته‌ای و نظامی ایران و همچنین ترور گسترده فرماندهان، دانشمندان و مقامات کشوری و لشکری، طوفان تنش‌ها را به راه انداخت. این در حالی بود که مذاکرات عمان به‌عنوان فرصتی برای کاهش تنش یا کسب امتیازات دیپلماتیک در جریان بود و ایالات متحده با حضور نظامی در منطقه و اعمال تحریم‌های اقتصادی، فشار مضاعفی بر ایران وارد می‌کرد ولی حمله گسترده رژیم صهیونیستی به ایران باعث شکل‌گیری ایده اهرم نفت علیه امریکا شد، اما از آنجا که صرفا با یک طرح‌واره کلی آن هم بدون ارائه جزئیات از گام‌های مراحل اجرا مواجه هستیم، بر آن شدم تا نقاط ضعف و قوت این پیشنهاد را بررسی و اصلاح نمایم.
۲. نقاط ضعف اصلی پیشنهاد
استفاده از اهرم نفت دارای سه ضعف اساسی است:
الف) فقدان جزئیات عملیاتی
مشخص نیست منظور از استفاده از اهرم نفت چیست؛ آیا حمله به تأسیسات نفتی کشور‌های خلیج فارس، اختلال در تردد نفتکش‌ها یا بستن تنگه هرمز مدنظر است؟ این ابهام، امکان برنامه‌ریزی استراتژیک را سلب کرده و پیشنهاد را به یک ایده کلی و غیرقابل اجرا تبدیل می‌کند.
ب) وابستگی اقتصادی به چین
ایران روزانه تا ۱.۵ میلیون بشکه نفت به چین صادر می‌کند که حدود ۱۰ الی ۱۵ درصد از واردات نفت این کشور را تشکیل می‌دهد. با این حال، چین از عربستان سعودی و روسیه نیز نفت وارد می‌کند. هرگونه اختلال در عرضه جهانی نفت می‌تواند منافع چین را تهدید کند و به کاهش خرید نفت از ایران منجر شود، که به اقتصاد ایران آسیب جدی وارد خواهد کرد. حال ممکن است عده‌ای استدلال کنند که «مابه‌التفاوت را تخفیف خواهیم داد» که در پاسخ می‌توان پرسید: با الباقی وزن سبد انرژی چین چه خواهید کرد؟
ج) خطر اجماع بین‌المللی
اقدام تهاجمی علیه زیرساخت‌های نفتی منطقه، امنیت انرژی جهانی را به خطر می‌اندازد و می‌تواند اجماعی از کشور‌های غربی و منطقه‌ای علیه ایران ایجاد کند. این امر در شرایط کنونی، با توجه به حملات اخیر اسرائیل، ممکن است به مداخله نظامی گسترده‌تر منجر شود.
۳. سناریو‌های محتمل و تحلیل پیامد‌ها
چهار سناریوی اصلی همراه با پیامد‌های آنها در پنج حوزه کلیدی بررسی می‌شود:
الف) پیامد‌های حمله به تأسیسات نفتی کشور‌های خلیج فارس
- مالی: کاهش موقت عرضه نفت، قیمت‌ها را ۲۰-۳۰ درصد افزایش می‌دهد (وابسته به اینکه کدام کشور یا کشور‌ها مورد هدف قرار گیرد)، اما تحریم‌های شدیدتر و کاهش تقاضای چین، درآمد‌های ایران را نابود می‌کند. - امنیتی: این اقدام به‌عنوان عمل جنگی تلقی شده و پاسخ نظامی ایالات متحده و اسرائیل را در پی دارد. - جانی: تلفات انسانی در تأسیسات هدف و پاسخ متقابل به مناطق نفتی، صنعتی و مسکونی ایران محتمل است. - زیرساختی: تأسیسات نفتی ایران در معرض نابودی قرار می‌گیرند. - دیپلماتیک: انزوای کامل بین‌المللی و تحریم‌های فلج‌کننده سازمان ملل.
ب) پیامد‌های مختل کردن کشتی‌های نفتکش
- مالی: افزایش هزینه‌های بیمه و تغییر مسیر‌های تجاری به ضرر ایران تمام می‌شود. - امنیتی: درگیری مستقیم با ناوگان‌های نظامی غربی محتمل است. - جانی: تلفات خدمه کشتی‌ها واکنش‌های بین‌المللی را شدت می‌بخشد. - زیرساختی: بنادر ایران هدف حملات متقابل قرار می‌گیرند. - دیپلماتیک: نقض قوانین دریانوردی و مسئولیت حقوقی بین‌المللی.
ج) پیامد‌های بستن تنگه هرمز
- مالی: افزایش قیمت نفت تا ۱۰۰ دلار در هر بشکه، اما قطع صادرات ایران خسارات هنگفتی به دنبال دارد. - امنیتی: جنگ تمام‌عیار با ائتلاف نظامی بین‌المللی. - جانی: تلفات گسترده نظامی و غیرنظامی. - زیرساختی: نابودی زیرساخت‌های ساحلی ایران. - دیپلماتیک: تهدید امنیت جهانی و مداخله سازمان ملل.
د) پیامد‌های تهدید بدون اقدام عملی
- مالی: تأثیر روانی محدود، اما کاهش اعتبار در صورت عدم اجرا. - امنیتی: تشویق دشمنان به اقدامات جسورانه‌تر. - دیپلماتیک: تضعیف موضع ایران در مذاکرات.
۴. ذینفعان و کشور‌های متضرر از حمله به تأسیسات نفتی
کشور‌هایی که از حمله ایران به تأسیسات نفتی کشور‌های خلیج فارس متضرر یا ذینفع می‌شوند، به شرح زیر هستند:
الف) کشور‌های واردکننده نفت (متضرر)
- اروپا (آلمان، ایتالیا، فرانسه): وابستگی بالا به واردات نفت و آسیب‌پذیری اقتصادی در برابر افزایش قیمت‌ها. - ژاپن و کره جنوبی: اقتصاد‌های صنعتی با وابستگی شدید به واردات انرژی. - هند: مصرف‌کننده بزرگ نفت با منابع داخلی محدود. - ترکیه: وابستگی به واردات انرژی و موقعیت ژئوپلیتیکی حساس.
ب) کشور‌های صادرکننده نفت (ذینفع)
- روسیه: از افزایش قیمت نفت سود می‌برد و می‌تواند از این فرصت برای فشار بر اروپا در مذاکرات صلح با اوکراین بهره‌برداری کند.
۵. اهرم نفت به‌عنوان «بمب اتم اقتصادی»
ایده نگارنده اما، تشبیه اهرم نفت به «بمب اتم اقتصادی» است که تا لحظه احساس خطر موجودیتی قابلیت امهال داشته [همچون بمب اتم و عدم استفاده روسیه در جنگ اوکراین- رجوع شود به سخنرانی سال ۲۰۱۵ جان مرشایمر در دانشگاه شیکاگو و سناریوی شرایطی که نباید روسیه را در آن قرار داد برای استفاده از بمب اتم و حفظ موجودیتش]و بر این فرض استوار است [دیگی که برای من نجوشد بگذار سر سگ در آن بجوشد!]که اختلال در عرضه نفت می‌تواند اقتصاد جهانی را تحت تأثیر قرار دهد. این رویکرد دارای فرصت‌ها و تهدید‌هایی است:
فرصت‌ها:
فشار بر کشور‌های وابسته به نفت و تقویت موضع ایران در مذاکرات.
تهدیدها:
نابودی اقتصاد ایران در صورت اقدام عملی، به دلیل وابستگی به صادرات و خطر انزوای جهانی.
۶. راهکار‌های جایگزین
به جای اقدامات تهاجمی، ایران می‌تواند از گزینه‌های زیر بهره ببرد:
- دیپلماسی انرژی: تضمین قرارداد‌های بلندمدت با چین و هند. - تقویت پدافند نظامی/غیرنظامی: توسعه توان موشکی و سایبری. - انعطاف‌پذیری در مذاکرات: بهره‌برداری از فرصت عمان برای کاهش تنش. - تهدید هوشمندانه: استفاده روانی از اهرم نفت بدون اقدام عملی.
۷. نتیجه‌گیری
پیشنهاد استفاده از اهرم نفت به دلیل ابهام، وابستگی ایران به چین و خطر اجماع جهانی، غیرعملی و پرمخاطره است همچنان که حتی ممکن است باعث اعتبارزدایی از این تهدید شود! سناریو‌های محتمل نشان می‌دهند که این رویکرد می‌تواند به خسارات گسترده مالی، امنیتی، جانی، زیرساختی و دیپلماتیک منجر شود. ایده «بمب اتم اقتصادی» نیز، با وجود قدرت بالقوه، در عمل برای ایران فاجعه‌بار خواهد بود.
در پایان باید یادآور شد، کارشناس تجویز نمی‌کند بلکه تشریح می‌کند تا سیاست‌گذار تصمیم درست را اتخاذ کند؛ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ.
نویسنده: احمد جانجان