اظهارات محمدعلی زم در خصوص سیگار، سینما، گلزار و «دموکراسی تو روز روشن»

محمدعلی زم در کسوت یک روحانی به سینما تعلق‌ خاطر دارد، در این عرصه حضور داشته و اینک بعد از شش سال فاصله دوباره برگشته است.

محمدعلی زم خوشحال است که دوباره به سینما بازگشته است. اما نگران وضعیت نامناسب اکران فیلم جدیدش «دموکراسی تو روز روشن» است. او از سخن گفتن درباره تمام مسائل پیش‌آمده پیرامون فیلمش ابایی ندارد اما همه را حاشیه می‌نامد.

حاشیه دستمزد 90 میلیونی گلزار، حاشیه ساخت فیلمی درباره روحانیت و دفاع مقدس با حضور ستاره‌ها و... اما از همه مهم‌تر اینکه چطور شد او را از حوزه هنری اخراج کردند.

او در انتهای مصاحبه از ما گله کرد و گفت :«به هر حال در برکت و مظلومیت فیلم «دموکراسی تو روز روشن» همین بس که شما به بهانه این فیلم بساط این مصاحبه را پهن کردید اما به خود فیلم کمتر پرداخته شد!»

احساس می‌کنم تا به حال چنین ژانر ترکیبی در سینمای ایران نداشته‌ایم. فیلم دین‌گرا و مردم‌محور سینمایی که نه یک ریال وام گرفته و نه یک ریال کمک بلاعوض از دولت گرفته است و روی قرض و بنابر اعتقاد به خداوند ساخته شده است.

من برای این فیلم در طول چهار ماه، 53 شب بی‌خوابی کشیدم تا فیلمنامه را به آن چیزی که مدنظرم بود نزدیک کنم. اگر فیلم بیش از آن چیزی که هزینه‌اش شده است، می‌خواهم به من برگرداند تمام آن پول صرف کارهای فرهنگی و تولید فیلم‌های جدید خواهد شد و من با ‌آرامش بیشتری کارهای بعدی را انجام خواهم داد.

در واقع این فیلم، فیلم تهیه‌کننده است. شاید اگر کس دیگری را انتخاب می‌کردیم، به این مقدار هماهنگی دست پیدا نمی‌کردیم. قرار هم همین بود که این فیلم، فیلم مشترک هر دو باشد و در لحظه‌های اختلاف و تعارض باید نظر تهیه‌کننده مرجع دانسته شود.

بازیگران هم مشکلی نداشتند. با خیلی از آنها باواسطه ‌یا بی‌واسطه طی این سالیان آشنا بودم. نکته‌هایی که گفته می‌شد عمدتاً مفهومی بود، سلیقه‌ای نبود. فیلم دیالوگ‌های سختی از لحاظ نحوه ادا و اجرا داشت که باید با دیالوگ‌ها خیلی بازی می‌شد. طبیعتاً از این جهت کار سختی بود.

حالا اگر هدیه و امثال او بازی نکنند چه کسی باید بازی کند؟ می‌توان این موضوعات را وارد سینما نکرد و درباره شخصیت‌های مهم فیلم نساخت اما اگر می‌خواهیم فیلم بسازیم باید همین افراد، بهترین‌های دست‌اندرکار موجود در سینما فیلم را بسازند.

برای اینکه کسی را تنبیه کنیم منظور او را تعبیر می‌کنیم هر چه هم می‌گوید من این منظور را نداشتم ما قبول نمی‌کنیم. در واقع در جامعه سیاست‌زده حرف هنرمند شنیده و دیده نمی‌شود بلکه تعبیر‌ها به او تحمیل می‌شود.

بله، از هر چیزی می‌شود تعابیر مختلفی کرد، اما ما مسلمانیم. دین ما، قرآن ما و تربیت دینی ما می‌گوید شما حق ندارید برداشتی خلاف آنچه فرد گفته است داشته باشید. برای همین سوء‌ظن در دین ما حرام شده است که ما از تعبیرتراشی بمانیم.

ما مسلمان هستیم، شیعه هستیم، ‌شناسنامه‌مان، ظواهرمان مسلمان است اما از اخلاق و ادب اسلامی دور هستیم. به همین خاطر دچار سوءظن هستیم. به همین خاطر است که بدگمانی‌ها ریشه‌های خانوادگی ما را از بین می‌برد. چون ادبیات و اخلاق اسلامی را رعایت نمی‌کنیم.

در این فیلم دوست داشتم کسانی آن را ادا کنند که مردم سابقه‌های مثبت و خوشی از آنها در ذهن داشته باشند و اینها بتوانند مفاهیم فیلم را منتقل کنند. برای همین احساس می‌کنم مردم مفاهیم این فیلم را می‌گیرند. باورپذیری مخاطب یکی از اصول فیلم است.

این فیلم تا به حال بارها و بارها دیده شده است اما کسی را اذیت و ناراحت نکرده است. حتی کسانی که ادعای فرادینی دارند، فیلم را دیده‌اند و گفته‌اند اذیت نشده‌ایم. فیلم به ما توهین و بی‌احترامی نکرده است.

این فیلم‌ها که فاقد رکن مخاطب است سینما نیست. طبیعتاً رکن اصلی‌ سینما مخاطب است. مخاطب است که باید به خود زحمت بدهد، پول خرج کند، راه طولانی تا سینما را طی کند، دو ساعت وقت بگذارد و از دیدن لذت ببرد و ذهن خود را درگیر آن کند. اگر شما فیلمی بسازید که مخاطب برایش این هزینه را نکند فیلم لکنت‌داری ساخته‌اید و فیلم‌تان دچار اشکالات اساسی است. اینکه ما در این سالیان بخش اعظم و عمده‌ای از مخاطبان را از دست داده‌ایم. به همین خاطر است که سینمای ما از رکن اصلی‌اش غافل مانده است.

زمانی ما در همین سینما سالانه 40، 50 میلیون نفر مخاطب داشتیم حالا رسیده است به سالانه هفت، هشت میلیون! مخاطب با این چیزهایی که درست شده نتوانسته ارتباط برقرار کند. وقتی مخاطب فیلم و سوژه و بازی‌های بی‌رمق و تکراری می‌بیند،آن را توهین به خود می‌داند، وقتی فیلم سطحی می‌بیند از آن فاصله می‌گیرد. مخاطب به خاطر کلیشه‌ها، سطحی بودن و تکرارهای توهین‌آمیز نسبت به خود زاویه پیدا می‌کند.

برای اینکه مردم خطایشان کمتر از مسوولان است. برای اینکه مسوولان از جیب دیگری هزینه می‌کنند، از جیب خودشان هزینه نمی‌کنند. خیلی وقت‌ها اهل دقت در هزینه کردن نیستند و نتایجی که می‌گیرند مقبول نمی‌افتد. آیا مردم فیلم‌های گذشته مرا در حوزه ابتذال می‌دانستند یا فیلم آنهایی را که دست‌شان در جیب مردم است و غوغاسالاری مرام‌شان است؟!

گفتند فیلم‌هایی که سال اول در جشنواره است فیلم‌های ایشان نیست، از سال بعد مسوولیت فیلم‌ها را برعهده می‌گیریم. خب الان پس از پایان وزارت روی یکی از این فیلم‌ها دست بگذارند. چه اثر سینمایی قابل دفاعی از خود باقی گذاشتند. تهیه‌کننده‌ها به من می‌گفتند در جلسه‌ای که با آقای صفارهرندی داشتیم خیلی صریح و شفاف از وی خواستیم فیلم الگویشان را معرفی کنند. در همان جلسه تهیه‌کننده‌ها گفتند والله مسوولان باور کنند که اگر فیلمی مورد قبول ایشان ساخته نمی‌شود به دلیل این نیست که سینماگران ضددولت یا ضدنظام هستند بلکه به این خاطر است که آنها نمی‌دانند چه فیلمی بسازند که خوشایند آنها باشد.

در همین جلسه آقای وزیر ارشاد از قول مقام معظم رهبری نقل کرده‌اند آدم برفی فیلم خوبی بود. این فیلم را آقای ضرغامی هنگامی که معاون سینمایی وزارت ارشاد بودند توقیف کردند اما بعد در دوره مسوولیت‌شان صدا و سیما این فیلم را دو سه بار نمایش دادند. فاجعه فرهنگی یعنی چه؟جز این است که عده‌ای که زور دارند از زورشان سوءاستفاده کنند و علیه یک اثر فرهنگی که می‌توانست یک راه درست و میانبری را به سوی سینمای جدی ما بگشاید هر کار ناروایی انجام دهند، بعد از 15-10 سال عقب‌نشینی‌کنند یا کاری به مراتب بدتر از آن را انجام دهند؟

پشت کارهایی که زمانی در حوزه انجام می‌شد فکر وجود داشت. در همه آنها الزامات سینمایی رعایت می‌شد. با یک چشم‌انداز ملی و نگاهی به آینده ساخته می‌‌شد اما در برابر چیزهای خوب همیشه یکسری موضع‌گیری‌های بد وجود دارد. جامعه مذهبی ما آن‌گونه که باید با الزامات سینمایی آشنا نیست.

همین الان ببینید تیمی که به وزارت ارشاد آمده مدعی است از یک دولت حز‌ب‌اللهی و انقلابی تمام‌عیار برخاسته است. اما در برابر عملکرد همین دوستان ما از همان جناح انقلابی! تندرو اعتراضاتی وجود دارد. همه اینها به خاطر فقدان یک بینش و چشم‌انداز صحیح به فرهنگ و هنر است. اینکه رهبر انقلاب در دوره‌های متفاوت گفته‌اند فرهنگ مظلوم است، برخاسته از همین کج‌بینی‌ها و کژشناسی‌هاست که ریشه‌های آن در برخی از نهادهای دینی ما نهادینه شده است.

حکومت باید تعریف کند که ابتذال چیست و آیا ابتذال فقط شامل یک رفتار ظاهری است. اگر خانمی مقداری ادا و اطوار درآورد او مبتذل است، و اگر آقایی بدتر از این کند، مبتذل نیست؟! یا اگر سریالی و فیلمی به لحاظ فکری پوک و پوچ بود و همه خانم‌های داخل فیلم با چادر و مقنعه بودند، این ابتذال است یا نه؟ آیا مصداق ابتذال می‌تواند مورد دوم هم باشد؟ آن که وقت مردم را به عنوان اصلی‌ترین سرمایه و انرژی ملی تلف می‌کند ولو آنکه ظواهر مورد نظر را رعایت کرده است مبتذل نیست؟ اینکه با نشان دادن فیلم‌های پوچ ما را علاقه‌مند و محتاج فیلم‌های امریکایی می‌کند، مبتذل نیست؟و آن کسی که کمی موهایش بیرون است اما مفاهیم ملی و دینی را به گونه‌ای غیرمستقیم و جذاب مطرح می‌کند او چیست؟ مبتذل است؟ مگر نه این است که می‌گویند ملاک ابتذال تحریک جنسی است! آیا فقط نباید تحریک شوند یا خانم‌ها حق دارند.

اولاً که این موضوع عام نیست و مصداقی است چون تمام مردها و زن‌ها یک جور نیستند. پس یک عده‌ای با یک چیزهایی تحریک می‌شوند و دیگران با چیزهای دیگر. ضرر چه فیلمی برای جامعه و حکومت اسلامی بیشتر است. باید با تبیین حکومتی ابتذال و تعیین مصداق‌های آن هم سیاستگذاران سینمایی و تلویزیونی را از سردرگمی و سلیقه‌محوری پرهیز داد و هم نگذاشت هر کس از موضع خطابه در امور کلان فرهنگی پز سیاستگذاری به خود بگیرد و هم هنرمندانی که می‌خواهند سالم فکر و کار کنند، بتوانند به مقصودشان نائل شوند و در این صورت مشخص می‌شود ضرر چه فیلمی بیشتر است.

فیلمی که خانم با چادر و روسری بازی کرده است، اما مفهوم فیلمش پوچی است یا آن دیگری؟ این دو تا را باید در کفه ترازو قرار داد و ارزیابی ملی کرد. بله ممکن است کسی از نگاه اروتیک کل دین را ببیند و فکر ‌کند این فیلم‌ها ضررش بیشتر است. اینها کسانی هستند که نسبت به هر دایره و خط مستقیمی هم مساله دارند.

من همیشه برای بحث اخلاق چنین اهتمامی قائل بوده‌ام؛ از تصویر، تئاتر و تابلو گرفته تا سینما. امروز وقتی برنامه کلان 22 سال حوزه هنری را از 58 تا 80 می‌بینید در ده‌ها هزار اثر حوزه هنری این رد پای اخلاقی وجود داشته است.

از نظر خیلی‌ها این سریال‌ها بد است، کار ناشایستی است، اهداف صهیونیستی دارد و جامعه را به انفجار اخلاقی نزدیک می‌کند. اگر اینهایی که می‌گویند وجود داشته باشد خب اینکه کاملاً در دسترس جامعه ما است. آسیب دیگری هم که می‌زنند زیرنویس‌های غلطی است که وجود دارد.

شبکه‌ها با این دوبله‌ها زبان فارسی را نابود می‌کنند. حالا یک شبکه ویدئویی می‌آید فیلم‌ها را ایرانی می‌کند، تمام صحنه‌های بدش را حذف می‌کند، بخشی از مفاهیم رک صهیونیستی را سانسور می‌کند، بعد از وزارت ارشاد مجوز می‌گیرد و پخش‌اش می‌‌کند. نمی‌گویم سریال لاست یا 24 که از این طریق عرضه می‌شود خوب است. می‌گویم این بدی (درست) در مقابل آن بدتر (نادرست) است.

ما منکر نکته‌های خوب این فیلم‌ها نیستیم اما در کنار هر خوبی چندتا بدی هم کاشته‌اند. ما از پایگاه ارزشی خودمان صحبت می‌کنیم. آن چیزی که پخش می‌کنند برای ملت خودشان مفید است. اما آنها آمده‌اند و ملت ما را زیرمجموعه خودشان دانسته‌اند و می‌گویند برای همه مفید است، برای همه ادیان مفید است. آنها از پایگاه ایدئولوژیک و سیاسی خودشان تولیدات فرهنگی را تولید می‌کنند. ما نمی‌توانیم از پایگاه خودمان تولید فکر، ایده و اثر داشته باشیم.

غرب آمده و این نیاز و غریزه مردم را تحریک کرده است و برای پاسخگویی به این نیازها برنامه‌ریزی و سازماندهی کرده است.به فرمایش مولا علی یعنی همه بضاعت و توانایی شیطان بزرگ در جهت پاسخگویی دروغین، مادی، نفسانی بشریت به حرکت درآمده است. مدیریت و سرمایه‌گذاری وسیعی کرده است تا نیاز نگاه تصویری دنیا را به کجا ببرد.

ما در حال حاضر صدها سال عقب هستیم. به واسطه سلطه آنها بر فرهنگ، ما نیازمند تصویر و سینما شدیم.

با دستبند زدن و زنجیر زدن به مردم نمی‌توان به خلأهای تصویری آنها پاسخ گفت.اگر نیاز بصری مردم را مدیریت نکنیم آنها با اختیار خودشان راه‌های موازی دیگری را انتخاب می‌کنند و می‌گویند ما مختاریم که فیلم ببینیم، می‌گویند تلویزیون هرچه می‌خواهد پخش کند، مال حکومت است، پولش هم پول نفت است، اما من اختیار دارم آنها را نبینم،پس نمی‌بینم. باید به ذائقه‌های مردم توجه کنیم. توجه به ذائقه‌ها،تن دادن به ابتذال نیست، مدیریت کردن ذائقه‌ها است.

از طرفی نمی‌توانند با زور، قانون، مجلس، بگیر و ببند، حبس، زندان و جریمه آنها را از جلوی مردم بردارند. آنها نتوانستند اول ویدئو و بعد ماهواره را تعطیل کنند. از آن طرف هم مردم را نتوانستند از این وسایل جدا کنند. پس یک راه بیشتر نداریم؛ اینکه ما باید به یک قدرت برتر در تولید فرهنگ دست پیدا کنیم و به کارهای تولیدی‌ای برسیم که آرام‌آرام ذائقه مردم را به سویی که متناسب با نیاز و مصلحت آنها است تغییر دهیم. ما فقط باید به تولید درست فکر کنیم و برای دستیابی به آن از همه بضاعت ملی و توشه خود استفاده کنیم.

در گیاهان کوهستانی و دارویی‌مان گیاهان فراوانی هستند که برای آرامش اعصاب انسان، راحت خوابیدن، تصفیه دستگاه گوارش و سلامت و تغذیه و... مفید هستند و قابلیت تبدیل شدن به مواد دودزا را دارند. می‌توان به جای شربت و قرص و آمپول از این گیاهان مصارف دودی درست کرد؛ کاری که ما در حوزه هنری سراغش رفتیم. آنهایی که آن روز به حوزه هنری اتهام زدند که برای درآمد اقتصادی به دنبال سیگار رفته است و جو تبلیغاتی علیه ما راه انداختند و نگذاشتند حرف و پیام و هدف ما شنیده شود باید در فردای برزخ همچون امیر ستوده فیلم دموکراسی پاسخگوی عمل خود باشند.

ما در پی سال‌ها تلاش توانسته بودیم گیاه‌شناسان و متخصصانی را پیدا کنیم که کشف کرده بودند چه گیاه‌هایی دودش برای سلامت انسان مفید است و حاصل تحقیقات و نمونه‌یابی آنها می‌توانست به یک الگوی ملی سیگار سالم که مختص جامعه ما باشد منجر شود و ما سروش جهانی داشتن و تولید سیگار سالم را از آن جمهوری اسلامی کنیم.

گفتیم این بهمن سوئیس را به ما بدهید. در آن روز 300 میلیون دلار هزینه راه‌اندازی کارخانه رشت شده بود و فقط دو ساعت در شبانه‌روز کار می‌کرد. گفتیم یک شیفت کارخانه را به ما اجاره دهید، ما تحت نظارت شما و وزارت بهداشت این بهمن سوئیس را تولید می‌کنیم؛ سیگارهایی که از کم‌ضررترین سیگارها است. اجازه دهید ما به جنگ مارلبورو و وینستون برویم و تدریجاً بازار را پاکسازی کنیم و زمینه تولید سیگار سالم دارویی را فراهم کنیم.

ما می‌خواستیم این بد را جایگزین آن بدترهای خارجی کنیم و با آن تغییر ذائقه بدهیم. بعد با این تغییر ذائقه، ذائقه‌ها را به سوی سیگارهای سالم دارویی خودمان نزدیک کنیم و این از نظر من یعنی یک حرکت فرهنگی، که زدند و داغون کردند و مرا از حوزه هنری به این جرم! برداشتند و گفتند حوزه هنری وارد کار سیگار شده است. در حالی که من از روزی که می‌خواستم وارد این فعالیت شوم از 8، 10 سال جلوتر مقامات و مسوولان دولتی و بلندپایه نظام را مطلع کرده بودم اما آنها در وقتش پشت ما نایستادند و از این جو به‌وجودآمده ترسیدند.

من نه سیگاری هستم و نه در عمرم حتی یک سیگار کشیده‌ام. اما به عقل و فکر و زوایای مدیریتی‌ام نگاه کرده بودم و می‌خواستم یک گام عملی برای سالم سازی ئخانیات بردارم و جان صدها نفری که در یال می میرند و خانواده اشان بی سرپرست می شوند را از مرگ نجات دهیم! آن روز که با من این کار را کردند سال 80 بود. آمار سیگارهای مصرفی در آن سال 50 میلیارد نخ بود اما حالا تبدیل به 64 میلیارد نخ شده است. یعنی نه‌تنها کمتر نشده و تغییر ذائقه‌ای رخ نداده است بلکه همان آلودگی‌های سرطان‌زا با 14 میلیارد نخ افزایش حرکت صعودی خود را طی کرده است و هنوز مافیای سیگار فاسد چهره‌اش افشا نشده است و تلاش و نفوذ مسوولان ضدسیگار و جمعیت‌های مبارزه با دخانیات و... هم کارشان فراتر از شعار نرفته است.

در آن یکی دو سال ما حدود 50 پوستر هنری گرافیکی و طرح‌های کاریکاتور در مذمت سیگارهای رایج در ده‌ها میلیون تیراژ چاپ کردیم و بر در و دیوار شهر نصب کردیم. اگر می‌خواهید بدانید ریشه مظلومیت فرهنگ چیست و کجاست باید چنین کیس‌هایی را کالبدشناسی و آسیب‌شناسی کرد وگرنه ارابه تاریخ در مسیر خود هم گل‌ها را و هم علف هرزه‌ها را با هم له می‌کند.

جای دیگری که از نظر من دولت باید حضور داشته باشد خروجی سینما است. خروجی سینما، یعنی سالن نمایش و اکران خوب. کشور ما با این پراکندگی جمعیت نیازمند سه هزار سالن سینما است و از این تعداد فقط 325 سالن یعنی 12 درصد آن را داریم. که بعضی از اینها عمر 50،60 ساله دارند و فرسوده‌اند.

جایگاه دولت در سینما فقط همین دو جا است. اگر این دو جا را خوب کند، سینما از تفنن خارج و به حرفه تبدیل می‌شود. آنگاه اصناف جدید از منافع معنوی و مادی خود دفاع می‌کنند و چیزی که ضددولت و نظام باشد در این سینما ساخته نخواهد شد چرا که هر کس چنین کند با سرنوشت خود بازی کرده است.

چگونه بانک مسکن، کشاورزی و ... باید کار تخصصی کنند یک بانک هم منحصرا ماموریت پشتبانی از احداث سه هزار سینما را بر عهده داشته باشد. در شورای شهر تهران تصویب شده است که هر کسی به هر متراژی که سینما بسازد به او تراکم تجاری بدهند. برای ساخت هر متر از یک سالن سینما حداکثر دو میلیون تومان هزینه می‌شود در حالی که هر متر واحد تجاری در هر کجای شهر باشد بیش از چهار میلیون تومان نیست. سینمای آزادی را با متری دو میلیون تومان می‌سازند اما واحد تجاری‌اش را با متری 50 میلیون تومان می‌فروشند. فقط کافی است که دولت چنین اراده‌ای را از خود نشان دهد. واقعاً اینجا مصداق بارز «کن فیکون» فرهنگی خواهد بود و با این «میان بر» می توان همه چیز را درست خواهد کرد و هزاران شغل ایجاد می کند.

سرجمع این دو فعالیت رسیدن به همان نقطه هشت سال پیش خواهد شد.. سال‌هاست گفته می‌شود سینمای فاخر. این چه سینمایی است که مردم آن را نمی‌بینند و سراغش را نمی‌گیرند و در عوض این همه فیلم ضدهویت انسانی و اسلامی و ملی، مثل قارچ بر سر کچل این سینما روییده می‌شود. البته من ناشکر نیستم، بابت همین مقدار خدمت درست تیم سینمایی جدید دست‌مریزاد می‌گویم و خدا را شاکرم، اما انقلاب اسلامی با هزاران شبکه ماهواره‌ای و اینترنتی و مافیای سی‌ی‌های قاچاق که در هر خیابان و چهارراهی مواد اولیه‌اش را از کارخانجات داخلی که با دلارهای حمایتی نفتی ساخته شده است، تغذیه می‌کند با بحران فرهنگی مواجه است اگر اینان ادعای فرزندی انقلاب را دارند کار ایجابی نکنند کدام گروه باید برای سینما کاری کند؟

می‌خواهم بگویم این سه سال باقیمانده باید صرف کارهای اساسی شود. تولیدات مقطعی، سینما را به حال خودش رها کنند. سینما نه حالش بدتر از اینکه هست می‌شود و نه بهتر. و چون سینماگرها می‌فهمند که قرار است فیلم‌هایشان در تعداد زیادی سالن به نمایش دربیاید سراغ فیلمنامه‌های خوب می‌روند و می‌دانند سینماهای ساخته‌شده به دنبال تولیدات و سینماگران خوب خواهد رفت. این امید در آنها عامل رشد، بهبود و پیشرفت سینما خواهد شد.