کراودفاندینگ ، افتخاری که از دست رفت
به گزارش بورس نیوز، ایران جزء ۱۰ کشوری است که در حوزه کراودفاندینگ مشغول قانون‌گذاری شد. چنین افتخاری عمری طولانیمدت نداشت و دیری نپایید که در همان ابتدای راه و با قانون‌گذاری نادرست، دولتیها چنین افتخاری را از ایران سلب کردند. کارشناسان این حوزه معتقدند دولت نه‌تنها قانون درستی برای کراودفاندینگ‌ها ایجاد نکرده؛ بلکه مانند برخی دیگر قوانین در ایران، محلی برای رانت شده است.
پایین بودن فرهنگ ریسک‌پذیری؛ پاشنه آشیل کراودفاندینگ در ایران / نگاهی به وضعیت کراودفاندینگ در ایران و موانع توسعه آن در کشور
کراودفاندینگ یا تامین مالی جمعی یکی از قدرتمندترین ابزارهای رشد کسب‌وکار به‌شمار میآید. در واقع یکی از تاکتیکهای افزایش سرمایه محسوب میشود که با پیشرفت فناوری توانسته مزایای خوبی را ایجاد کند. زمانی که یک استارت‌آپ راه‌اندازی میشود، برای تامین مالی خود به یک کراودفاندینگ نیاز دارد. در این راستا اگر از یک پلتفرم مشهور کراودفاندینگ استفاده شود، پیامهایی جهت سرمایهگذاری در معرض دید همه قرار میگیرد و در صورت مناسب‌بودن انتخاب، جذب اعتبار اجتماعی و مالی بالا خواهد رفت.
چند سالی است در ایران، حضور دولتیها در این حوزه، نقش بخش خصوصی را کمتر کرده و بسیاری از پلتفرمهای کراودفاندینگ را به سمت تعطیلی کشانده، از جمله این پلتفرمها دونیت است که به دلایل مختلفی از ادامه روند کار خود در ایران انصراف داده است. به سراغ محی سنیسل صاحب پلتفرم کراودفاندینگ دونیت رفتیم تا از او، چرایی تعطیل‌شدن پلتفرم دونیت را جویا شویم.
سابقه کراودفاندینگ در ایران
دل خوشی از دولتیها و دخالت‌شان در این حوزه نداشت و معتقد بود کراودفاندینگ در ایران از ابتدا خوب پیش رفت، اما در نطفه خفه شد. او در ابتدای کلام خود به سابقه کراودفاندینگ در ایران اشاره کرد: «سابقه کراودفاندینگ در ایران به شش تا هفت سال پیش برمیگردد؛ البته کراودفاندینگی که ما با آن سروکار داریم، بر بستر اینترنت انجام میشود، در حالی که قبل از این با اوراق مشارکت تامین میشد. کراودفاندینگ با پلتفرمی به نام «پولپل» متولد شد و البته قبل از «پولپل»، پلتفرم دیگری که در زمینه چاپ و نشر کتاب کار میکرد، به‌صورت اختصاصی از کراودفاندینگ استفاده کرد. این پلتفرم هیچ‌گاه از عبارت تامین مالی جمعی یا کراودفاندینگ استفاده نکرد. استفاده از کراودفاندینگ توسط این پلتفرم هنوز هم پابرجاست و مدیران آن را از خارج از کشور مدیریت میکنند؛ به همین دلیل در داخل ایران این پلتفرم را در نظر نمیگیرند. در حال حاضر تنها پلتفرم پولپل به‌عنوان اولینها شناخته شده و حدود شش سال و نیم پیش در راستای تامین مالی برای هنرمندان مستقل راه‌اندازی شد؛ چیزی شبیه حامیجو که امروز وجود دارد. البته این پلتفرم بعد از یک سال، به‌دلیل عدم استقبال مردم تعطیل شد.»
تولد پلتفرم کراودفاندینگی به نام دونیت
کراودفاندینگ مهربانه و دونیت با اختلاف یک هفته از یکدیگر راه‌اندازی شدند و بیشتر فعالیتهای آنها خیریه بود؛ هرچند دونیت با دید خیریه شروع نشد، اما چون در سایر حوزهها فعالیت سخت بود، مجبور شدند به سمت خیریه حرکت کنند.
محی سنیسل صاحب کسب‌وکار دونیت در این‌باره میگوید:
«حدود چهار سال پیش در سایر حوزهها نیز ورود پیدا کردیم. اولین تجربهها در زمینه کراودفاندینگ غیرخیریه متعلق به دونیت بود که توانستیم یکسری از پروژههای کارآفرینی را تامین مالی کنیم. از آنجایی که تعداد و حجم پروژه‌ها پایین بود، باز به سمت کراودفاندینگ خیریه حرکت کردیم. از میان دستههای کراودفاندینگ، بحث پاداش‌محور را شروع کردیم و بحث سهاممحور به‌دلیل اینکه نیاز به قانونهای خاصی بود، شروع نشد.»
در ایران روش وامدهی ممنوع شد
یک سال و نیم پیش، وزارت کار برای بحث مجوز کراودفاندینگ ورود پیدا کرد و کارگروهی تشکیل شد تا در این راستا، قانون‌گذاری کنند. همان موقع بود که پلتفرمها آماده شدند، اما هیچکدام در واقع لانچ نشدند و کارشان را شروع نکردند تا قوانین وضع شود. حدود شش ماه پیش، پیش‌نویس قوانین برای اولین‌بار منتشر شد و هماکنون در حال بهبود و پیشرفت است.
محی سنیسل به متد وامدهی توسط کراودفاندینگ‌ها در جهان اشاره کرد و با لحنی توام با نارضایتی گفت: «در سطح جهان بیشترین حجم کراودفاندینگ متعلق به متد وام یا بدهی است که مردم با یکدیگر پول میگذارند و وام را به کسی که کمپین را ایجاد کرده، میپردازند. در ایران این روش به‌صورت مطلق توسط بانک مرکزی ممنوع شد و حتی در مورد آن صحبت هم نمیشود. دلیل آن این است که این روش میتواند یکی از درآمدهای اصلی بانکهای ما را زیر سوال ببرد و به آن آسیب بزند. اگر مردم بتوانند با شرایطی که توافق میکنند، وام دهند، به کسب‌وکار بانکها لطمه میخورد.»
شرایط نامناسب اقتصادی؛ عامل اصلی
حدود پنج سال پیش پلتفرم دونیت راه‌اندازی شد. دید دونیت در راستای تامین مالی برای فعالیتهای نوآورانه و کارآفرینها بود.
صاحب کسب‌وکار دونیت گریزی به چهار سال پیش زد و ادامه داد: «حدود چهار سال پیش فراخوانی زده شد که با استقبال بالایی مواجه شد و حدود ۱۵۰ ایده به سمت ما آمد که برای سرمایهگذاری آماده بودند. از ۱۵۰ ایده تنها سه مورد آن انتخاب و برای آنها کمپین راه‌اندازی شد. تلاش زیادی روی ایدههای منتخب صورت گرفت؛ ولی موفقیتآمیز نبود. دو سال بعد نیز در اکوسیستم هیچ تجربه موفقی وجود نداشت تا اینکه ما یک پروژه دیگر به نام «فایندیما» را که نوعی گجت بود، به مبلغ ۲۴ میلیون تومان از حدود ۴۰۰ حامی، تامین مالی کردیم. این اتفاق نقطه شروع کراودفاندینگ «پاداش‌محور» در ایران بود. متاسفانه به‌دلیل پایین‌بودن حجم پروژه‌ها نمیتوانستیم از این مدل کسب‌وکار استفاده کنیم و همچنان در کنار آن بحث خیریهها را حفظ کردیم. از همان اول تصمیم بر این بود که پلتفرم خیریه نباشد، ولی به‌واسطه یک تجربه تصمیم گرفته شد بحث خیریه باقی بماند. هرچه جلوتر رفتیم، به این نتیجه رسیدیم که زمینه آماده نیست؛ بنابراین بیشتر به سمت کراودفاندینگ خیریه متمایل شدیم. حدود سه سال پیش چنین تجربهای روی دونیت اعمال شد و بعد از آن نیز پلتفرمهای دیگری آمدند. یک نمونه آن حامیجوها بودند که در بحث پاداش‌محور و موضوعهایی به غیر از خیریه فعالیت کردند و تجربههای موفقی نیز داشتند، اما هنوز نمیشود یک پلتفرم کراودفاندینگ را نام برد که خارج از مبحث خیریه باشد و به موفقیت چشم‌گیری رسیده باشد.»
دولتیها وارد عمل شدند
وزارت کار یکسری نشستهایی را حول این محور انجام داد که شروع آن با سه الی چهار نفر از خود وزارت کار و پلتفرم دونیت بود. سعی شد در این جلسات پیش‌نویس یا قانونی برای بحث کراودفاندینگ آماده شود. بیش از ۲۵ جلسه برگزار و کمکم از سازمانهای مختلف به تعداد حاضرین اضافه شد؛ البته بخش خصوصی نیز به این نشستها راه پیدا کرد.
سنیسل در این‌باره گفت: «این موضوع را میتوان خوب ارزیابی کرد؛ چراکه با ورود بخش خصوصی در این حوزه، جلوی بسیاری از کجرویها گرفته و ذهنیت خوبی ایجاد شد. پیشنویسها نیز به‌مرور تکمیل شدند تا به پیش‌نویس نهایی رسیدیم. بحث برای یک سال و نیم مسکوت ماند تا زمانی که با ورود آذریجهرمی، وزیر ارتباطات، کار با فرابورس ادامه پیدا کرد. متاسفانه پیشنویسی که توسط کارگروه تهیه شده بود، وقتی برای فرابورس به‌عنوان متولی این امر فرستاده شد، با تغییرات عجیبوغریبی روبهرو شد و اعتراض بسیاری از پلتفرمها را بلند کرد. در ایران فرابورس به‌دلیل شباهتی که با کراودفاندینگ داشت، به‌عنوان متولی این حوزه انتخاب شد.
در واقع طرحی که از فرابورس بیرون آمد، شباهت زیادی به پیش‌نویس کارگروه مربوطه نداشت. دولت حدود سه الی چهار سال پیش و در ابتدا شروع خوبی داشت. ایران در آن دوره، جزء ۱۰ کشور اولی بود که در حوزه کراودفاندینگ مشغول قانون‌گذاری شد، اما زمانبر شدن این پروسه و تغییراتی که در پیش‌نویس ایجاد شد، این افتخار را از ایران گرفت. هنوز قانون درستی برای کراودفاندینگ‌ها ایجاد نشده است. تنها برای مبحث سهاممحور قانون تعریف شده و برای مباحث خیریه و… هنوز قوانینی وضع نشده است. با این همه تاخیر، قانونی هم که برای مبحث سهاممحوری بیرون آمده، دارای اشکالات زیاد و سنگینی است. من شخصا نظرم این است که دولت مانند قوانین دیگر، محلی برای رانت ایجاد کرده است.»
ایرادات فراوان قوانین جدید
یکی از ایرادات الزام پلتفرمها در مورد بستن قرارداد با یکی از نهادهای مالی است. نهاد مالی تعریفی دارد که در تعریف سازمان بورس کاملا مشخص است. پلتفرمهایی که تا آن زمان به‌صورت خصوصی کار میکردند، ملزم شدند که خودشان نهاد مالی شوند یا با یک نهاد مالی قرارداد ببندند؛ تبدیل‌شدن یک استارت‌آپ سه یا چهارنفره به یک نهاد مالی که نیاز به پشتوانه مالی قوی دارد، به‌طور عملی امکانپذیر نبود.
محی سنیسل معتقد بود که قوانین ایران در این حوزه دچار ایرادات زیادی است و در این‌باره افزود: «قرارداد با این نهادهای مالی نیز قدرت را از پلتفرمها میگرفت و به نهادهای مالی میداد. در واقع قبل از آن نهادهای مالی به‌دنبال پلتفرمها بودند که با ما همکاری کنند، اما بعد از این قانون پلتفرمها مجبور شدند که به‌دنبال نهادهای مالی بدوند. بسیاری از نهادهای مالی در ازای استفاده از امتیازات‌شان بسیار شرط و شروط میگذاشتند تا پلتفرمها به خواستههای آنها تن بدهند. این ماجرا موازنه را کلا تغییر داد و فضا را برای رقیبهای خصولتی یا دولتی مانند بانکها و کارگزاریها که نهاد مالی بودند، باز کرد. در حال حاضر تمام بانکها وارد بحث کراودفاندینگ شدند و شرکتهای خصوصی مانند حامیجو و دونیت نابود شدند. در واقع بحث کراودفاندینگ از بخش خصوصی به سمت دولت حرکت کرد. مهربانه نیز تنها با ثبت یک سازمان خیریه توانسته جلو برود و این ماجرا موجب نشده که از باقی پلتفرمها بهتر باشد؛ چراکه ثبت یک پلتفرم خیریه نیاز به روابط خاصی دارد و زمانبر نیز هست. همچنین انتفاع و سودآوری را زیر سوال میبرد؛ زیرا یک پلتفرم خیریه نمیتواند فعالیت دیگری انجام دهد و محدودیت زیادی ایجاد میکند.»
دولت چه کمکی میتواند بکند؟
یکی از چالشهایی که در این حوزه وجود دارد، عدم آگاهی عمومی و عدم اطمینان مردم است. رفع این چالشها نیاز به گذشت زمان و ایجاد تجربههای موفقیتآمیز دارد. سنیسل معتقد است در آغاز استارتآپهایی مانند دونیت و مهربانه خوب شروع کردند و تا حد زیادی اعتمادی که تا به امروز در این فضا وجود دارد را مدیون این پلتفرمها هستیم و این موضوع با عدد و رقم قابل اثبات است.
چالش دیگر به آشنایی و جاافتادن فرهنگ این موضوع در بین مردم مربوط میشود. گزینه دیگر به زیرساختهای فنی بانکی و مالی برمیگردد. بر فرض مثال در همه جای دنیا در مدل کراودفاندینگی که انجام میشود، پلتفرمها پول را از حساب حامیان برداشت نمیکنند، بلکه پول را در حساب آن حامی مسدود میکنند تا زمانی که کمپین به مبلغ هدف و موفقیت برسد؛ آن موقع پول را برداشت میکنند و به صاحب کمپین میپردازند.
در ایران زیرساختی برای مسدود کردن پول در حساب حامیان نداریم و به اجبار پلتفرمها مجبور هستند که پول را در همان لحظه که حامی اعلام حمایت میکند، از حساب حامی برداشت کنند. در صورتی که پروژه موفقیتآمیز نبود، باید پول بازگشت داده شود. این موضوع اعتماد را سختتر و نقل‌وانتقالات چندباره، هزینهها را بالا میبرد.
او تصریح کرد:
«بحث دیگر در مورد زیرساختهای قانونی است که پیش‌تر هم عنوان شد؛ یکی از چالشهایی که دونیت با آن روبهرو بود، به مبحث ورود به تامین مالی جمعی برای پروژههای کارآفرینی و استارتآپها برمیگردد که ظرف قانونی وجود ندارد تا اوراق یا سندی برای سرمایهگذاران صادر شود. در واقع این موضوع اعتماد را پایین آورد و این فعالیت را نشدنی ساخت. بدنه دولت قدرت درک این‌گونه فعالیت‌ها را نداشته و این داستان را گدایی آنلاین میخواند.»
حضور کراودفاندینگ در فرابورس
چارچوبی که فرابورس برای کراودفاندینگ‌ها در نظر گرفته، محدودیتهای زیادی دارد. برای نمونه تعیین سقف ۵۰۰ میلیون تومانی برای تامین مالی یک استارت‌آپ تا سال گذشته خوب بود، اما هماکنون این مبلغ کمک شایانی به کارآفرین نخواهد کرد. هزینه بهبود این چارچوب از بین رفتن پلتفرمهای خصوصی است.
صاحب کسب‌وکار دونیت در این‌باره گفت: «بخش دولتی با دخالت‌دادن بانکها در این حوزه، پلتفرمهای کراودفاندینگ را کنار زده است. به نظر من اولین گامی که باید برداشته شود، منع‌شدن بانکها در این حوزه است. برای نمونه ما با پنج بانک مذاکره کردیم؛ دید همه آنها این بود که پلتفرم را بخرند و ما زیرمجموعه و کارمندان بانک شویم! هیچکدام در اندیشه سرمایهگذاری با پلتفرمهای کراودفاندینگ نبودند. باز هم تاکید میکنم، دولت تنها کاری که میتواند انجام دهد، منع‌کردن بانکها از ایجاد پلتفرم است. حضور بانکها بیانگیزگی، تعطیلی و رقابت نادرست را در پلتفرمهای بخش خصوصی به همراه داشته است. این کار نیاز به جوانانی دارد که فکر و انرژی خود را در این حوزه صرف میکنند؛ نه بانکی که لَخت است و کلی قوانین دستوپاگیر دارد. خلاقیت تیمهای جوان اگر در کنار قدرت مالی و اعتباری بانکها قرار بگیرد، میتواند خیلی سریع کمک کند تا کراودفاندینگ در ایران پا بگیرد. در حقیقت با گذشت زمان اختیار از دست کارآفرینان و جوانان در این حوزه خارج شده است.»
پایان دونیت
زمانی که دونیت تعطیل شد از لحاظ اقتصادی در شرایط بدی نبود؛ چراکه به نقطه سربهسر و سوددهی رسیده بود. محی سنیسل دلیل واقعی تعطیلی دونیت را بیمهریهایی دانست که در بحث قانون‌گذاری وجود دارد.
او در این‌باره گفت: «بعد از اینکه فرابورس قوانین را تغییر داد، با وجود اعتراضات زیاد، هیچ‌کس صدای ما را در این راستا، نشنید. کراودفاندینگ بحثی است که به‌طور مستقیم با پول در ارتباط است و خیلیها دندان تیز کردند که وارد این حوزه شوند. پلتفرمهای کراودفاندینگ جایگاه خوبی نیز در دنیا برای پولشویی دارند. تمام آنچه گفته شده، این حوزه را برای افراد پشت پرده جذاب میکرد. ما خیلی سعی کردیم با این ماجراها مبارزه کنیم، اما به‌طور عملی قدرتی نداشتیم. علاوه بر این میدیدم که همان بانکها نیز کل پلتفرم دونیت را کپی میکردند و نوآوری از خودشان نداشتند. ضربه آخر را نیز دادستان شیراز زد که با جلب من به جرم ساختن پلتفرم دونیت و انجام کار خیریه، تصمیم گرفتم این پلتفرم را تعطیل کنم.»
محی سنیسل در پایان گفتوگو از اعتقاداتش گفت. او اشاره کرد: «در مسیر تغییر و بهبود همیشه هرج‌ومرج وجود دارد. اگر بخواهیم نیمه پر لیوان را ببینیم گلایههای مطرح‌شده میتواند مسیر بهبود تلقی شود. همین که نهادهای مالی با استارتآپها رقابت میکنند، همین که من نسبت به قوانین وضع‌شده برای کراودفاندینگ‌ها اعتراض دارم، یک معنی مهم را میرساند؛ اینکه کراودفاندینگ‌ها جدی گرفته میشوند. شاید وضعیت فعلی مطلوب نباشد و موجب ناامیدی و بیانگیزگی من شود، اما در نمای بزرگ‌تر من و امثال من، همه کراودفاندینگ نیستیم. این روش بسیار بزرگ‌تر و فراگیرتر از پلتفرم دونیت است. اطمینان دارم حرکتی که آغاز شده، دیر یا زود به سرانجام خواهد رسید.»
عصر تراکنش
