چرا هوش مصنوعی در کشور ما یک شوخی تلخ است؟
چرا هوش مصنوعی در کشور ما یک شوخی تلخ است؟
به گزارش بورس نیوز، جهان با شتابی خیره‌کننده در حال بازنویسی آینده با هوش مصنوعی (AI) است. از انقلاب در پزشکی و خودرو‌های خودران گرفته تا دستیار‌های هوشمندی که زندگی روزمره انسان امروز را متحول کرده‌اند، AI به ستون فقرات اقتصاد و فرهنگ جهانی تبدیل شده است. اما در ایران چه خبر است؟ ما هنوز در باتلاق دعوا‌های پوچ بوروکراتیک بر سر اینکه کدام نهاد باید متولی این فناوری باشد، گیر کرده‌ایم. سازمان ملی هوش مصنوعی؟ معاونت علمی و فناوری؟ وزارت ارتباطات؟ یا شاید شورای عالی فضای مجازی که بیشتر شبیه یک باشگاه تشریفاتی است؟ این جنگ قدرت‌های مضحک، نه‌تنها هوش مصنوعی را در ایران به محاق برده، بلکه نشان‌دهنده یک فاجعه عمیق‌تر است: سیاست‌گذاری علم و فناوری در این کشور، یک بیمار لاعلاج است که با تصمیمات خلق‌الساعه و بوروکراسی فلج، هر فناوری نوظهوری را به گور می‌فرستد.
نقشه راه ملی: رویایی دست‌نیافتنی در سایه هرج‌ومرج سازمانی
ایران در سال ۱۴۰۰ (۲۰۲۱) نقشه راه ملی توسعه هوش مصنوعی را با هدف قرار گرفتن در میان ۱۰ کشور برتر جهان تا سال ۱۴۱۰ (۲۰۳۱-۲۰۳۲) تدوین کرد. این سند بلندپروازانه وعده می‌دهد که با آموزش ۶۰۰ هزار متخصص، سرمایه‌گذاری ۸ میلیارد دلاری در یک دهه و دستیابی به سهم ۱۲ درصدی AI در تولید ناخالص ملی، ایران را به یک قدرت جهانی در این حوزه تبدیل کند. روی کاغذ، همه‌چیز زیبا به نظر می‌رسد. اما واقعیت؟ یک آشوب سازمانی تمام‌عیار. چندین نهاد دولتی با مسئولیت‌های متداخل_از معاونت علمی و فناوری گرفته تا وزارت علوم، وزارت ارتباطات و شورای عالی فضای مجازی—در حال کشمکش بر سر قیمومیت این حوزه هستند، بدون اینکه هیچ‌کدام قدرت یا هماهنگی لازم برای پیشبرد یک استراتژی منسجم را داشته باشند. این هرج‌ومرج، ریشه در تغییرات مکرر دولت‌ها دارد.
شوی متولی‌سازی: از افتتاح نمایشی تا تعلیق خنده‌دار
ماجرا از دولت سیزدهم شروع شد. با سروصدای زیاد، سازمان ملی هوش مصنوعی را به عنوان سازمانی مستقل! زیر نظر رئیس‌جمهور راه انداختند. ساختمانی نیمه‌تمام در ملاصدرا اجاره کردند، تابلو نصب کردند و معاون اول وقت با ژست فاتحانه آن را افتتاح کرد. اما این نمایش مضحک حتی رنگ قانون به خودش ندید! حالا در دولت جدید، با یک چرخش ۱۸۰ درجه‌ای، هیئت دولت به ریاست پزشکیان این سازمان را به حالت تعلیق درآورد و به‌جای آن، یک «ستاد توسعه فناوری و کاربردی هوش مصنوعی» را بدون مصوبه قانونی و فاقد هرگونه شفافیت، علم کرد. فقط یک بازی دیگر برای پر کردن رزومه مدیران! صادق خانی علی‌اکبری، رئیس شورای تخصصی هوش مصنوعی، با طعنه می‌گوید: «همه خود را قیم هوش مصنوعی می‌دانند، اما نتیجه؟ هیچ!» این آشفتگی، پروژه‌های AI را به محاق برده و سرمایه‌گذاری‌ها را در هاله‌ای از ابهام غرق کرده. محمدباقر سجادی، نایب‌رئیس کمیسیون هوش مصنوعی نظام صنفی رایانه‌ای، هم هشدار می‌دهد که بدون رگولاتوری، این حوزه یا به هرج‌ومرج می‌افتد یا به کل نابود می‌شود.
جهان در اوج، ایران در قعر: شکاف سرمایه‌گذاری و زیرساخت
نگاهی به وضع کنونی جهان بیندازید: چین با سرمایه‌گذاری سالانه ۱۵۰ میلیارد دلار در AI، قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ رهبر بلامنازع این حوزه شود. آمریکا با غول‌های فناوری مانند گوگل و مایکروسافت، بازار را قبضه کرده و اروپا با قوانین پیشرو، آینده را ترسیم می‌کند. اما ایران کجای این معادله است؟ گزارش فناوری و نوآوری ۲۰۲۵ آنکتاد (UNCTAD)، ایران را در رتبه ۷۲ از ۱۶۶ کشور در شاخص آمادگی برای فناوری‌های مرزی قرار داده است. با وجود پتانسیل تحقیقاتی بالا، ایران در زیرساخت‌های دیجیتال، مهارت‌های تخصصی و سرمایه‌گذاری، لنگ می‌زند. بودجه ۸ میلیارد دلاری در یک دهه؟ این در برابر ۱۵۰ میلیارد دلار سالانه چین، مثل آوردن چاقو به جنگ تفنگ است!
برای درک بهتر این شکاف، به این جدول نگاه کنید:
این اعداد، عمق فاجعه را نشان می‌دهند. رتبه ۹۴ ایران در به‌کارگیری فناوری در بخش‌های صنعتی، اینترنت لاک‌پشتی و قطعی‌های مکرر برق، عملاً AI را به یک رویای دور تبدیل کرده است. در حالی که جهان با سرعت به سمت هوش مصنوعی می‌دود، ایران هنوز در حال بحث بر سر اینکه چه کسی باید دکمه استارت را بزند، گیر کرده است.
پروژه‌های نمایشی و استعداد‌های فراری
با این حال، ایران بیکار ننشسته است. در سال ۱۴۰۳ (۲۰۲۴)، نمونه اولیه پلتفرم ملی هوش مصنوعی با همکاری دانشگاه صنعتی شریف رونمایی شد که قرار است تا مارس ۲۰۲۶ به طور کامل عملیاتی شود. این پروژه، قرار است بستری برای توسعه برنامه‌های بومی AI باشد. اما آیا این کافی است؟ نه وقتی که استعداد‌های کشور در حال فرارند. فرار مغز‌ها به یک بحران تبدیل شده است؛ متخصصان ایرانی، خسته از بوروکراسی، نبود حمایت و زیرساخت‌های ضعیف، به دنبال فرصت‌های بهتر در خارج می‌روند و کیست که بتواند آنها را سرزنش کند؟
بخش خصوصی هم دست‌وپا می‌زند. شرکت‌های دانش‌بنیان مانند «پارت» و «خورشیدسافت» پتانسیل بالایی دارند، اما بدون حمایت مالی و قانونی، یا در نطفه خفه می‌شوند یا به حاشیه می‌روند. در مقابل، اپلیکیشن‌هایی مثل «بلد» یا پلتفرم‌های داده‌محور مانند «دیتاک» نشان می‌دهند که بخش خصوصی تشنه نوآوری است. البته اگر سیاست‌گذاران دست از دعوای قیمه‌ها بردارند و کمی میدان بدهند.
سیاست‌گذاری معیوب: چرا همیشه جامانده‌ایم؟
مشکل فقط هوش مصنوعی نیست؛ این یک بیماری مزمن است که ریشه در ساختار سیاست‌گذاری علم و فناوری ایران دارد و می‌توان عوامل زیر را به عنوان ریشه اساسی این بیماری دانست:
۱- هرج‌ومرج نهادی: یعنی نهاد‌های متعدد با وظایف تکراری، بدون یک رهبر مقتدر. شورای عالی فضای مجازی، وزارت علوم، وزارت ارتباطات، معاونت علمی؛ همه مدعی‌اند ولی هیچ‌کدام پاسخگو نیستند و نتیجه، چیزی جز یک هیچ‌کاره سالاری تمام عیار نبوده و نیست.
۲- بی‌برنامگی مطلق: در حالی که کشور‌های پیشرو برنامه‌های ۲۰ ساله برای هوش مصنوعی دارند، ایران درگیر مصوبات یک‌شبه و لغو‌های بی‌منطق است.
۳- بی‌اعتنایی به بخش خصوصی: شرکت‌های دانش‌بنیان با دست خالی می‌جنگند، اما دریغ از یک حمایت مالی یا قانون درست و درمان.
۴- زیرساخت‌های قرون وسطایی: اینترنت لاک پشتی، نبود مراکز داده پیشرفته و قطعی برق، ایران را زمین‌گیر و به‌کارگیری هوش مصنوعی را عملا به یک شوخی تبدیل کرده است.
این چرخه معیوب، ایران را در تمام فناوری‌های نوظهور عقب نگه داشته و به حاشیه رانده است. وقتی اینترنت، بلاکچین یا AI در جهان به اقتصاد و فرهنگ گره می‌خورد، ما تازه یادمان می‌افتد که به فکر تشکیل کمیته و نوشتن مصوبه بیفتیم. نتیجه؟ یا فناوری را با تأخیر و هزینه گزاف وارد می‌کنیم، یا کاسه چه‌کنم دست می‌گیریم و مصرف‌کننده ذلیل دیگران می‌شویم.
حرف آخر: بیدار شوید، قبل از اینکه خیلی دیر شود!
جهان با AI آینده را بازنویسی می‌کند، اما ایران در خواب بوروکراتیک غوطه‌ور است. اگر قرار است روزی در جمع ۱۰ کشور برتر باشیم، باید این بساط مضحک قیمومیت را جمع کنیم، یک نهاد چابک و مقتدر بسازیم و به‌جای حاشیه‌سازی، زیرساخت و بخش خصوصی را دریابیم. ساعت در حال تیک‌تاک است و جهان منتظر نمی‌ماند. یا بیدار می‌شویم، یا قطار AI حرکت می‌کند و ما، با حسرت، از ایستگاه نظاره‌گر خواهیم بود و باز باید حسرت بخوریم که چرا وقتی دنیا به مریخ رسید، ما هنوز در پیچ و خم کاغذبازی‌های ملاصدرا گیر کرده بودیم. بیدار شوید، قبل از اینکه خیلی دیر شود!
