چنانچه بازار بورس ایران را از لحاظ دوره حیات اقتصادی, نسبت سهامداران به کل جمعیت کشور, ارزش کل بازار بورس و میزان آزاد بودن اقتصاد و البته شرایط اقتصادی و سیاسی کشور در طول پنجاه سال اخیر در دایره تحلیل قرار دهیم, ضمن اینکه بازار مذکور یک بازار وارداتی از دنیای سرمایه داری نیز به شمار می رود, می توان تصویری منصفانه و شفاف از کارگزاران بورس به عنوان یکی از اصلی ترین بازیگران بازار مذکور به نمایش درآورد.
نه کارایی بازار بورس ایران هم اندازه بورس های قدیمی و توسعه یاقته جهان است, و نه بستر این بازار محلی از آنچنان آزادی اقتصادی برخوردار است که بتوان در شرایط کنونی تیغ انتقاد از این واسطه گر مالی را تیزتر نمود. و به تبع نمی توان انتظارات از او را تا حدی به دور از واقعیت تعیین کرد.چرا که پارامترها , عناصر و عوامل متعدد سیستماتیک و غیرسیستماتیک اجازه بالفعل درآوردن برخی اهداف و برنامه ها و بسیاری از پتانسیل های کارگزاران بورس ایران را از ایشان سلب نموده است.
بانک های دولتی ذاتا به عنوان عنصر رقیب بازار بورس ,به نوعی با بهره گیری از شرایط سیاسی و اقتصادی کشور, امپراطوری خود را آنچنان گسترانده اند که حتی هیاهوی ورود هم قطاران خصوصی ایشان و یا لباس خصوصی به تن کردن برخی دیگر نیز, چندان فضا را برای عرض اندام کارگزاران فراهم ننموده است.به عبارتی, اقتصاد ایران در سالیان اخیر بر اساس بانک محوری در حوزه سرمایه گذاری و در کوچه پس کوچه های صنعت و تولید سازماندهی شده است و اجازه حضور رقیبی همچون بورس را در بستر اقتصاد بطور جدی نداده است.البته در چند سال اخیر توجه به واقعیات علم اقتصاد و همچنین, نیاز به تجهیز صحیح و کارآمد منابع مالی جهت تولید و توزیع عادلانه ثروت و الزام به روند رشد اقتصادی کشور تحت لوای برنامه های چندگانه توسعه, نقش بازار بورس و به تبع کارگزاران آن را پر رنگ تر نموده است و بازار پول نیز ابتدا از سر ناچاری و کمی بعد, همراه با تامل با این رقیب وارد تعامل شده است.
بورس ایران از تولد تا اکنون, مراحل متعدد و فراز و نشیب های قابل توجه ای را بدون یک روند صعودی مطمئن تجربه نموده است, اما به جرات می توان اذعان داشت که تصویب قانون بازار بورس اوراق بهادار در مجلس شورای اسلامی در آذرماه 1384, راه اندازی بورس کالایی و فرابورس و خصوصا ابلاغیه اصل44 در تیرماه 1385 و اخیرا تصویب و اجرای توسعه ابزارها و نهادهای مالی, نقاط عطفی برای این بازار و کارگزاران آن قلمداد می شوند.در این راستا, کارگزاران بورس که بطور سنتی بخش اعظم منابع درآمدی شان را از کارمزد خرید و فروش سهام کسب می کردند, هم اکنون با گسترش این بازار چه از منظر تعداد سهامداران و چه میزان حجم معاملات و همچنین ورود شرکت های جدید, و افزایش ارزش بازار, می توانند سبد متنوع تری از درآمدها را پیش رو داشته باشند.اما با وجود تمامی پیشرفت ها و توسعه بازار بورس و شائبه جدی تر شدن این بازار در اقتصاد کشور و افزایش سهم بورس در تولید ناخالص ملی(GDP) , عدم توازن درآمدی بین 100 کارگزار کنونی بازار, نشان می دهد که برخی از کمبودها و محدودیت ها فارغ از وجود عوامل سیستماتیک به نوع استراتژی ها و مهمتر از آن , به وجود نوعی دیدگاه محافظه کاری و سنتی خود کارگزاران برمی گردد.بطور مثال با وجود اینکه, نقدینگی های سرگردان با حجم بالا و روند افزایشی , نقطه ضعف تورمی اقتصاد یک کشور قلمداد می گردد, اما کارگزاران سایر بازارهای رقیب از این نقطه ضعف به عنوان یک نقطه قوت از طریق جذب هر چه بیشتر نقدینگی های موجود جهت تجهیز منابع می نگرند و با روش های متفاوت و تحقیقات بازاریابی و تبلیغات هدفمند با این عامل برخورد می کنند. در صورتی که کارگزاران بورس نه از رکود دیگر رقیبان خود چندان بهره بهینه ای می برند و نه اقدامات چندان جدی در جهت جدب نقدینگی ها و خصوصا با بزرگ شدن بازار, نه اقدامی جهت جذب سهامداران جدید به عمل می آورند.
هر چند تا قبل از تصویب و اجرایی شدن برخی ابزارهای مالی جدید همانند "صندوق های سرمایه گذاری مشترک" و"قراردادهای آتی", بورس ایران به نوعی بازار تک محصولی قلمداد می شد و از فشار مضاعفی بر کارگزاران از منظر درآمدی و همچنین افزایش ریسک تصویب بودجه های بازاریابی فربه تر و اقدامات مناسب جهت آموزش و جذب سهامداران حقیقی و حقوقی و تعامل بیشتر با کارگزاران سایر بورس های جهان برخوردار بود, اما هم اکنون با تاسیس صندوق های سرمایه گذاری مشترک خصوصا از طرف برخی کارگزاران , جذاب تر شدن بازار فرابورس(OTC) , جدی تر شدن بورس کالایی, فضای رقابت و توسعه اقدامات جهت ایفای نقش های متفاوت فراهم گشته است.از طرفی از آنجایی که بازارهای بورس, هم اکنون به نوعی یک بازار آنلاین تریدینگ به شمار می روند و از این زاویه کارگزاران بورس نیازی به ایجاد شعبات فیزیکی متعدد همچون بانک ها با آن هزینه های سرسام آور ندارند, همزمان ضمن گسترش فرهنگ معاملات اینترنتی, می توانند مشتریان بالقوه و بکر جذب نمایند و با جذب مشتریان و سهامداران جدید در فضای مجازی, و با بزرگ تر شدن بازار بورس, منافع خود ایشان نیز تحت شعاع مثبت قرار می گیرد.برخی از کارگزاران هم اکنون همانند کارگزاران خارجی, با اختصاص دادن اعتبار مالی به برخی از مشتریان حقیقی, جهت خرید سهام , ضمن اینکه سبد درآمدی خود را گسترش می دهند, به عمیق تر شدن بازار نیز کمک می کنند.
در هر صورت, نقشی که اقتصاد یک کشور می تواند از کارگزاران بازار بورس خود انتظار داشته باشد, مطمئنا با اوضاع و شرایط و سطح تاثیرگذاری کنونی کارگزاران بورس ایران چندان همخوانی ندارد. چرا که کارمزد بالای خرید و فروش سهام در بازار بورس ایران نسبت به سایر بازارها و احتمال خطر کاهش هزینه کارمزد مذکور در آینده ای نزدیک, و همچنین عدم توازن مناسب و منطقی کارگزاران از نظر جذب عرضه های بلوکی و خرد, و نهایتا عدم بهره گیری بهینه از راه اندازی ابزارهای مالی جدید و فرصت های ایجاد شده در کنار توسعه امکانات فیزیکی و خصوصا مجازی جهت گسترش سهم بازار خود در بین رقبا, تنها امیدواری رقبای سنتی بازار بورس یعنی بازار پول و مسکن را جهت بزرگتر نمودن سهم بازاری خود افزایش می دهد.
در هر صورت, با اقدامات عملی و تئوریک انجام شده در سال های اخیر, خصوصا پروسه سهام عدالت(حتی با تمامی ابهامات و حرکت لاک پشتی خود) که چشم انداز بازار بورس ایران را می تواند از منظر افزایش تعداد سهامداران و ارزش کل بازار بسیار خوشبینانه به تصویر بکشد, کارگزاران بورس میتوانند در همین راستا, اقداماتی با درجه ریسک-بازده بالاتری را مد نظر قرار دهند.یکی از نقاط مهم تمرکزی کارگزاران همچنین می تواند , در ماه ها یا سال های آتی, بازار فرابورس باشد که با ورود تعداد زیادی از شرکت های کوچک و بزرگ به بازار مذکور از طریق سازمان خصوصی سازی و یا مستقیما با ورود شرکت های خصوصی, پتانسیل های مالی و اعتباری فراوانی را برای کارگزاران به ارمغان بیاورد.
نهایتا , باید به یاد داشته باشیم که بازارهای مالی و ابزارهای به شدت پیچیده آن که آبستن دو بحران مالی بزرگ و وحشتناکی در سال های اخیر در جهان بوده اند, و تقریبا اکثر بورس ها را تا مرز سقوط نیز کشانده است, بازار بورس ایران هر چند سطوحی از این تاثیرات را پذیرفت,اما واقعیت آن است که بورس ایران و کارگزاران آن, تا کنون که به سلامت از این چالش های عمده عبور نموده اند تا در آینده چه پیش آید! و در این شرایط, کارگزاران بورس نسبت به سایر بازیگران این بازار از مسولیت های به شدت سنگین تر و جدی تری برخوردارند.
مهدی آزادواری
