اثرات هدفمندی یارانه‌ها بر صنعت لبنیات

از وقتی که صنعت شیر ایران با راه‌اندازی صنایع شیر پاستوریزه در سال 1336 با ظرفیت تولید روزانه 45 تن (سالانه حدود 16 هزار تن) در جامعه ایرانی شکل گرفت تا قبل از اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها، تولید لبنیات در کشور روند رو به رشدی را تجربه کرد و در سال 1388 به‌ رقمی نزدیک به شش میلیون تن رسید. تولید شیر خام نیز در همین سال بر اساس آمار وزارت جهاد سازندگی به 8/9‌میلیون تن رسیده بود که البته از هدف برنامه چهارم توسعه (12 میلیون تن) عقب مانده بود. از آنجا که طبق برنامه چهارم توسعه باید در پایان برنامه چهارم (1388) تولید شیر خام به 12 میلیون تن می‌رسید، صنایع لبنی نیز با توجه به ارزش افزوده مناسبی که در این بخش وجود داشته به سرعت رشد یافت تا جایی که ظرفیت اسمی تولید دارندگان پروانه تولید از وزارت صنایع و جهاد و کشاورزی به میزان 11 میلیون تن در سال رسید. اما پس از پیاده‌سازی قانون هدفمندی یارانه‌ها روند نزولی آغاز شد. با توجه به احتمال تاثیر گرفتن چندین گروه از صنایع کشور، از جمله صنعت لبنیات، از اجرای قانون هدفمند شدن یارانه‌ها، وزارت صنایع با برگزاری جلسات توجیهی و هماهنگی با مدیران صنایع لبنی کشور به آنها قول داد که افزایش هزینه‌ها، به‌ویژه در بخش انرژی را با دادن یارانه مستقیم به آنها (از محل 30 درصدی بودجه اختصاصی به بخش صنعت از درآمدهای حذف یارانه‌ها) جبران کند. اما دولت در این باره به وعده‌اش به‌صورت تمام و کمال عمل نکرد. در نتیجه صنعت لبنیات دچار آسیب شد و به همراه خود خیل عظیمی از چرخه تامین‌کنندگان و توزیع‌کنندگان فرآورده‌های این صنعت را دچار مشکل کرد.

فرآورده‌های لبنی پس از هدفمندی

با حذف یارانه‌ها، واحدهای دامداری زیان‌ده شده و به‌دلیل سیاست دستوری قیمت‌گذاری محصولات استراتژیک توسط دولت، دامداران که از یک سو قیمت نهاده‌های دامی آنها به دو برابر رسیده بود و از سوی دیگر امکان افزایش قیمت فروش شیر خام تولیدی خود را نداشتند، ناگزیر دست به کشتار دام‌های شیرده زده و تولید شیر را کاهش دادند. صنایع لبنی که نگران کاهش احتمالی عرضه شیر هستند، خواستار حمایت از دامداران بودند اما از آنجا که خود نیز حق افزایش قیمت‌ها را نداشتند عملا نمی‌توانستند قیمت خرید شیر را بالا ببرند. اما سایر اقلام مواد اولیه به‌ویژه مواد پتروشیمی مورد استفاده در بسته‌بندی فرآورده‌های لبنی، افزایش یافت و هزینه حمل و نقل و قیمت حامل‌های انرژی افزایش پیدا کرد. افزایش هزینه‌های تولید و توزیع، کارخانه‌های لبنی را در تنگنا قرار داد. مشکل نقدینگی به دلیل عدم پرداخت مطالبات این کارخانه‌ها از سوی دولت و سیاست انقباضی پولی- مالی کشور و سخت‌گیری در ارائه تسهیلات بانکی، مشکل دیگری بود که کارخانه‌ها را از امکان فعالیت باز داشت. به نحوی که به‌رغم قبول افزایش نسبی قیمت‌ها در بخش شیرخام و فرآورده‌های لبنی، برخی از کارخانه‌های لبنی یا تعطیل شدند یا فعالیت خود را کاهش دادند. به ویژه آن که با حذف شیر یارانه‌ای خانوارها و افزایش قیمت فرآورده‌های لبنی از یک سو و کاهش قدرت خرید مردم در اثر تورم فزاینده از سوی دیگر، تقاضا برای محصولات لبنی نیز نزدیک به 30 درصد کاهش یافت. در نتیجه تعداد کارخانه‌های فعال لبنی در سراسر کشور از 820 به کمتر از 500‌واحد رسیده و وضع واحدهای فعال نیز نگران‌کننده است؛ زیرا متوسط تولید این کارخانه‌ها به یک سوم ظرفیت اسمی کاهش یافته است. به‌عنوان مثال، در حال حاضر، در استان مازندران از 42 واحد دارای پروانه بهره‌برداری، پنج واحد در مرحله راه‌اندازی متوقف و 14 واحد کاملا تعطیل شده‌اند. از میان 23 واحد فعال، 17 واحد کم‌تر از 30 درصد ظرفیت اسمی و در مجموع روزانه حدود 100 تن محصولات لبنی تولید می‌کنند. (به‌طور متوسط هر واحد روزانه کمتر از شش تن) و فقط شش کارخانه بیش از یک سوم ظرفیت اسمی خود تولید می‌کنند. ظرفیت اسمی روزانه این شش کارخانه در مجموع 4750 تن است ولی عملا این کارخانه‌ها حدود 1700 تن محصولات لبنی (کمتر از 36 درصد ظرفیت اسمی) تولید می‌کنند. تولید شیر خام نیز که در سال 1388 بنا به آمار اداره کل جهاد کشاورزی یک میلیون و 40 تن اعلام شده بود، در سال 1391 با حدود 34 درصد کاهش به 690‌هزار تن رسیده است. استان مازندران که در تولید شیر خام رتبه پنجم کشور را داشته، امروزه به واردکننده عمده شیرخام از استان‌های دیگر تبدیل شده و روزانه بیش از هزار تن شیر وارد استان می‌شود. البته مساله آمارها در دولت نهم و دهم همیشه مساله دار بوده است. به‌عنوان مثال تولید شیر خام توسط وزارت جهاد کشاورزی در سال 1390 معادل 8/10‌میلیون تن اعلام شده است، در حالی که انجمن فرآورده‌های لبنی این آمار را در خوش‌بینانه‌ترین حالت بین 5/5 تا شش میلیون تن اعلام کرده است و مرکز آمار ایران آن را 6/6 میلیون تن اعلام کرده است. یعنی عملا حدود 55 درصد هدف برنامه از تولید محصولات لبنی تحقق یافته است.

اشتغال در بخش لبنیات

در سال 88، یعنی یک سال قبل از طرح هدفمندی یارانه‌ها، میزان اشتغال در 820 واحد فعال تولید لبنی، به‌طور مستقیم 57 هزار نفر بوده است؛ یعنی به‌طور متوسط به ازای هر تن‌شیرخام دریافتی دو نفر به‌طور مستقیم در صنایع لبنی مشغول به کار بوده‌اند. (این رقم در استان مازندران 7/2‌نفر بوده است). اما زنجیره بزرگ تامین (مواد اولیه و مواد بسته‌بندی و غیره) و توزیع (فروشندگان عمده و نمایندگی‌ها، خرده فروشی‌ها و ...) و بالاخره زنجیره حمل (از شیر خام گرفته تا توزیع تا در مغازه‌ها)، رقم بسیار بالایی است. به‌عنوان مثال فقط در بخش تولید شیر خام، بر اساس آمار مرکز آمار ایران، در مراکز دامداری سراسر کشور 334 هزار نفر مزد و حقوق‌بگیر وجود داشته است. با توجه به کارکنان فرآیند حمل شیرهای سنتی تا مراکز جمع‌آوری شیر، شاغلان در مراکز جمع‌آوری شیر و بالاخره حمل‌کنندگان شیر خام از دامداری‌های صنعتی و مراکز جمع‌آوری شیرخام تا در کارخانه‌های صنعتی، کل شاغلان به 500 هزار نفر بالغ می‌شود. اکنون با تعطیلی برخی از کارخانه‌ها و کاهش میزان تولید سایر واحدهای فعال، می‌توان برآورد کرد که فرصت‌های شغلی از دست رفته در این صنعت چقدر است. اگر میزان تولید صنایع لبنی به حدود 35 درصد تنزل کرده باشد، حدود 100 هزار فرصت شغلی در این صنعت کاهش یافته و بخش اعظم شاغلان کنونی نیز با مشکل مزدهای معوقه و کاهش مزایا دست به گریبان هستند.

تقاضا و مصرف

تحقیقات بازار نشانگر افت حدود 30 درصدی تقاضا و مصرف در بازار داخلی است. حذف شیر یارانه‌ای خانوار (دو میلیون تن در سال) که خود به تنهایی یک سوم تولید فرآورده‌های لبنی کشور را در بر می‌گرفت و افزایش قیمت فرآورده‌های لبنی، این محصول استراتژیک را که تصور می‌شد آخرین کالاهایی باشند که از سبد مصرفی خانوارها حذف می‌شوند، پیامدهای درازمدت نگران‌کننده‌ای را به‌دنبال خواهد داشت. شاخص مصرف سرانه فرآورده‌های لبنی در کشورهای پیشرفته، 300 کیلوگرم و متوسط جهانی آن 160 کیلوگرم در سال است. شاخص مصرف این محصول در ایران که در اواخر سال‌های دهه 1360 کمتر از 70 کیلوگرم در سال بود پیش از اجرای طرح هدفمند کردن یارانه‌ها تا 91 تن در سال نیز افزایش یافت. ولی هم‌اکنون سیر نزولی پیدا کرده و دوباره به عددی زیر 80‌کیلوگرم رسیده است. از آنجا که آمارهای جدید در دسترس نیست، بر اساس کاهش 15 درصدی مصرف لبنیات (حدود 30درصد کاهش در مناطق شهری و حدود 10 درصد کاهش مصرف در مناطق روستایی) کل مصرف لبنیات
حدود 77 تا 78 کیلو گرم لبنیات در سال است. بر اساس مطالعات علمی مصرف سرانه 200 کیلوگرم محصولات لبنی در سال، برای حفظ سلامتی افراد ضروری است. حال با این کاهش می‌توان انتظار داشت که در آینده با انواع بیماری‌ها، به ویژه بیماری‌های ناشی از کمبود کلسیم، به ویژه در زنان و کودکان رو‌به‌رو شویم و هزینه‌ای سنگین جهت درمان بیماری‌ها و مرخصی‌های استعلاجی به اقتصاد کشور تحمیل شود. بی‌دلیل نیست که در بسیاری از کشورها ارائه یارانه به محصولات لبنی جزو تعهدات دولت است و برای حفظ سلامت عمومی و با توجه به شعار پیشگیری بهتر از درمان است، دولت‌ها اقدام به حمایت از دامداران و صنایع فرآورده‌های لبنی می‌کنند. البته در برنامه پنج‌ساله توسعه نیز قرار نبود که یارانه‌ها از این بخش رخت بر بندد.

*فعال اقتصادی حوزه لبنیات