مروری بر چشم انداز صنعت داروسازی در ایران

رشد اين صنعت در بعد از انقلاب به گونه‌اي بود كه نيازهاي دارویي كشور در طول هشت سال دفاع مقدس تأمين و در حال حاضر 97.5 درصد مصرف داخل كشور را پوشش مي دهد. در شرايط كنوني كشور صنعت داروسازي از موفق ترين صنايع كشور بوده و با ايجاد صنايع پائين دستي (توليد مواد اوليه) و برخورداري از فن آوري روز دنيا و بهينه سازي ماشين‌آلات مي تواند به راه خود ادامه دهد.

افرادي كه با صنعت داروسازي آشنایي دارند، بر اين باور اعتقاد يافته‌اند كه دولت جمهوري اسلامي ايران بعد از انقلاب اسلامي براي پايان دادن به تسلط كمپاني هاي چند مليتي بر دارو و صنعت داروسازي در ايران با اجرا طرح ژنريك كه براساس آن دست كمپاني هاي بين المللي و سهام شركت هاي خارجي و حقوق ليسانس را از اين صنعت قطع و دارو تحت نام ژنريك (جنس دارو) توليد و مورد مصرف مردم اين مرز و بوم قرار گرفته كه اين حركت بحق گامي استوار در راه رهایي و استقلال اين كشور به شمار مي آيد.

با اجراي طرح ژنريك و برداشتن نام تجاري از روي دارو و شاخه هاي ذيربط در امر دارو انواع داروهاي توليدي را براساس اشكال آن طبقه بندي و رده بندي شده است كه به شرح ذيل مطرح مي گردد:

قرص و دراژه

كپسول

مايعات شربت ها و سوسپانسيون هاي خوراكي

آمپول

ويال

قطره‌ اي خوراكي

مايعات و قطره‌ هاي چشمي

قطره‌ هاي گوش و بيني

پماد و كرم و ژل دارویي

محلول هاي موضعي

محلول هاي قرقره و دهان شويه

مايعات و اسكراب هاي ضدعفوني كننده

شياف

پودرهاي خوراكي

سرم ها

شامپو طبي

اسپري

صابون هاي طبي – محلول هاي بخور – خميردندان و غیره.

در هريك از اشكال فوق مجموعه اي از داروهاي مختلف با مأموريت هاي درماني خاص كه توسط كارخانجات داروسازي در داخل ممكلت توليد مي گردد وجود دارد كه در صفحات آتي مدنظر قرار گرفته است. در اين جداول نام دارو، مأموريت درماني، واحدهاي توليدكننده و بسته بندي و قيمت فروش درب كارخانه مطرح شده است.

سيماي ديگر معرفي محصولات دارويي رده بندي داروها براساس گروه درماني مي باشد كه اين تقسيم بندي تخصصي بوده و در موارد خاص از آن استفاده مي گردد.

تولید و مصرف دارو در ایران

دارو کالایی استراتژیک و سودآور است كه همواره زیر نظارت دولت ها تهیه و پخش می شود. در کشور پهناور ایران با جمعیت 76 میلیون و 625 هزار نفری فعلی آن، 68 کارخانه داروسازی در حال حاضر به تولید انواع محصولات دارویی اهتمام دارند. (آمار جمعیت کشور در 30 اسفند 91 بالغ بر 76 میلیون و 400 هزار نفر بوده است). در سال 1391 بالغ بر 32 میلیارد عدد دارو تولید شده که نزدیک به 4.5 میلیارد عدد از آن (15 درصد از کل تولید ) روانه بازارهای جهانی گردیده است. ایران از لحاظ مصرف دارو، جزو 10 کشور نخست دنیاست. متوسط مصرف سرانه هر ایرانی سالانه 380 عدد دارو است که بیش از استاندارد جهانی است و در قاره آسیا مقام اول را به خود اختصاص داده است. به عبارت دیگر، هر ایرانی هر روز یک عدد دارو مصرف می کند. سرانه دارو در کشور چین 350 عدد دارو در سال است که رتبه دوم آسیا را از آن خود کرده است. حدود 20 درصد از كل دارو‌هاي كشور به صورت خود سرانه و بدون مشورت با پزشک مصرف مي شود و سالانه بيش از 10 هزار مورد عارضه ناشي از مصرف اشتباهي دارو در كشور داريم. کاشان در بخش تجویز اقلام دارویی توسط پزشکان عمومی و متخصص، رتبه اول کشور را به خود اختصاص داده است.

میانگین داروهای تجویز شده در نسخه هر بیمار ایرانی حدود 7 قلم است و مصرف سرانه داروهای تزریقی در ایران در سال گذشته 4.5 بوده که حدود 4 برابر میانگین مصرف سرانه کشورهای درحال توسعه است. علاوه بر تولیدات داخلی، در سال گذشته حدود یک میلیارد و 500 میلیون عدد دارو به طور رسمی ( به جز قاچاق ) از خارج وارد کشور شده است.

مصرف دارو در کشور 29.000.000.000 = (صادرات،میلیارد عدد)4.5 – (واردات،میلیارد عدد)1.5 + (تولید، میلیارد عدد) 32

مصرف سرانه دارو (سالانه) عدد 380 = (جمعیت کشور، میلیون نفر) 76.4 ÷ (مصرف دارو، میلیارد عدد) 29

مصرف سرانه دارو (روزانه) عدد 1.04 = روز 365 ÷ عدد دارو 380

ارزش کل مصرف دارو در ایران بالغ بر 3600 میلیارد تومان است در حالی که با توجه به قیمت های دارو در ایران که در حدود یک سوم قیمت جهانی است چنانچه کارخانه های داروسازی کشور دارو تولید نکنند باید رقمی بیش از 14.5 میلیارد دلار( به نرخ مبادلاتی) صرف واردات دارو شود.

صنعت داروسازی ایران با تولید بیش از 1000 قلم دارو دارای توانمندی بالایی است و در سال گذشته نزدیک به 70 میلیون دلار دارو به کشورهای آسیای میانه، افغانستان، عراق، پاکستان، کشورهای حوزه خلیج فارس و ... صادر کرده است.

سهم بازار ایران از تجارت جهانی

در حالي كه تجارت بازار جهاني دارو بالغ بر 1200 میليارد دلار برآورد مي‌شود، بازار دارویی ایران نزدیک به 4 میلیارد دلار ارزش اقتصادی دارد و درصد چشمگیری از آن در اختیار هلدینگ دارویی صندوق تأمين اجتماعي است که زیر نظر شرکت سرمایه گذاری تأمین اجتماعی "شستا" اداره می شود. این هلدینگ حضور جدی در بازار سرمایه (بورس) داشته و شركت هاي وابسته به آن مورد اقبال و اعتماد سهامداران بخش خصوصي قرار گرفته است.

از سویی، این هلدینگ تغییرات مدیریتی بسیاری را در ساليان اخير تجربه کرده که مروری بر اسناد و مدارک، پیگیری سیاستی ناموفق در این عرصه را به تصویر می کشد. اشراف نداشتن به حوزه کسب و کار دارو، استفاده از مشاورین غیرمتخصص، تغییرات ناپخته در سطح کارخانجات، نبود پویایی لازم، عدم ورود تکنولوژی های جدید و... از ویژگی های مدیریت مجموعه در سال های اخیر بوده و آسیب جدی بر مجموعه بازار دارو و کیفیت آن وارد نموده است.

نظام جدید قیمت گذاری در صنعت دارو

با تدوين آيين نامه‌اي جديد مقرر شده كه نرخ مرجع دارو، از اين پس براساس مدل مشابه چند بازار نزديك مثل تركيه، عربستان ، عراق و افغانستان تعيين شود و با توجه به هزينه ها و قدرت پرداخت مصرف كننده در داخل كشور قيمت گذاري شود كه به اين ترتيب قيمت دارو افزايش یافته است از دیگر سو، در سال جاری برای خرید مواد اولیه خارجی ارز به نرخ مرجع برای کارخانجات داروسازی اعطا نشده و در حال حاضر این صنعت برای واردات از ارز به نرخ مبادلاتی استفاده می کند. بنابر اين، اصلاح نظام قيمت گذاري به طور قطع نرخ دارو را افزايش خواهد داد. بطور مسلم قیمت دارو در كشور نسبت به مشابه خارجی آن ارزان است و تا چند سال گذشته كيفيت داروها باوجود قيمت هاي پايين، مناسب بود اما در سال هاي اخير شركت هاي داروسازي به دليل برخورد با مشكلات مالي و افزايش هزينه ها سعي كرده اند مواد اوليه خود را از بازارهاي ارزان تر (نظیر کشور چين) با كيفيت پايين تر تهيه كنند كه به اين ترتيب بهای تمام شده کالای فروش رفته آنها كاهش يافته ولی كيفيت محصولات افت كرده است. به هر حال قیمت دارو توسط سازمان غذا و دارو تعیین و به شرکت های داروسازی ابلاغ می شود.

اهداف توسعه ای صنعت دارو در ایران:

سلامتی انسان ها، کاهش مصرف دارو و ارتقاء بهداشت تا رسیدن به سطح جهانی، نقش صنایع دارویی در کاهش مصرف ارز، ایجاد اشتغال موثر و ... از جمله ضرورت های توسعه صنعت دارو در ایران است.

مزیت های صنعت دارو:

سابقه تولید، قیمت پایین، توسعه صنایع مواد اولیه دارو، وجود اساتید مجرب، سرمایه گذاری انجام شده در تحقیق و توسعه ... از جمله فرصت ها و مزیت های صنعت داروسازی در ایران بشمار می آید.

تهدیدهای صنعت دارو:

افزایش شدید نرخ ارز، تحریم های گسترده بین المللی، واردات داروهای مشابه، نوآوری جهانی در صنعت دارو، مشکلات سیاست گذاری قیمت دارو، یکسان نبودن نگرش دولت به صنعت داروهای داخلی و خارجی ... از جمله تهدیدهای صنعت دارو در ایران می باشد.

معضلات صنعت دارو در کشور:

الف) قطع اعطای ارز مرجع از ابتدای سال 92 و عدم ارایه تسهیلات مدت دار در تولید و خرید مواد اولیه از نیمه دوم سال 89، شرایط تولید محصولات دارویی در این صنعت را با مشکلات عدیده ای روبرو ساخته است. داروخانه ها نیز به اندازه مصرف جاری خرید می کنند که این امر افزایش هزینه های مالی را برای داروسازان موجب گشته است. در این میانه، تنها کارخانجاتی که از پشتیبانی و حمایت شرکت های بزرگ پخش دارو برخوردارند، وضعیت بهتری دارند باقی شرکت های داروساز با بحران نقدینگی و تامین منابع مالی مواجه اند که حاشیه سود آنها را نقصان می بخشد.

ب) کارخانجات داروسازی ایران از لحاظ فیزیکی و سخت افزاری دارای GMP (Good Manufacturing Practice) متوسط متمایل به ضعیف بوده ولی به لحاظ پرسنلی و تجربه دارایGMP متوسط رو به رشد می باشد.GMP به معنای تولید خوب یک محصول (با در نظر گرفتن مجموعه چندین شاخص از جمله شاخص های انسانی، مدیریتی و فنی در مراحل تولید) می باشد. نتیجه بازدید کارشناسان سازمان جهانی بهداشت (WHO) از برخی کارخانجات داروسازی کشور، مبنی بر ضعیف بودن این کارخانجات هم از نظر سخت افزاری و هم از لحاظ نرم افزاری بوده است که ایرادات سخت افزاری بیشتر و عمدتاً شامل نامناسب بودن فضاهای فیزیکی و عدم جداسازی مناسب بخش ها از یکدیگر بوده است.

ج) درحال حاضر میانگین عمر ساختمانی و ماشین آلات کارخانجات داروسازی کشور در حدود 30 تا 40 سال می باشد و از لحاظ قدیمی بودن ساختمان های کارخانجات داروسازی نیز، عدم انطباق تعداد اقلام تولیدی با فضای فیزیکی و تجهیزاتی موجود، قدیمی و مستهلک بودن ماشین آلات، تداوم تولید دارو با فرمولاسیون های قدیمی درحالی که برخی از آنها از لیست تولیدات صنایع داروسازی دنیا حذف شده اند، قدیمی بودن تکنولوژی های ساخت و تهیه داروها، مدرن نبودن متدهای کنترلی اقلام دارویی، تهیه مواد اولیه و بسته بندی از منابع با کیفیت پایین به دلیل ارزانی آنها، عدم رعایت شرایط نگهداری داروها نزد توزیع کننده، داروخانه و مصرف کننده، نبود ابتکار و نوآوری و به وجود آمدن مقاومت های میکروبی به دلیل تجویز و مصرف غیرمنطقی داروها.

د) معضل مراکز تک نسخه ای، که درحال حاضر نه تنها وظیفه اصلی خود را انجام نمی دهند، بلکه از هیچ ضابطه قانونی تبعیت نکرده و دارو را بدون رعایت تشریفات قانونی وارد کشور می کنند و اقدام آنان باعث شده تا سازندگان داروهای خارجی از ارسال دارو به نمایندگان رسمی خود در ایران خودداری نموده و با گرفتن پول نقد، دارو را در اختیار مراکز تک نسخه ای قرار دهند. همچنین، برای تبلیغ داروها و تجویز داروهای گران قیمت با (برخی از) پزشکان ارتباط غیر حرفه ای برقرار نموده و آنها را تشویق به تجویز غیرمنطقی داروها می کنند.

ذ) قیمت نهاد های تولید دارو از جمله مواد اولیه و بسته بندی اخیرا با افزایش قابل ملاحظه ای مواجه شده که این روند متاثر از رشد بهای نفت و شرایط تورم جهانی است. همچنین به علت موانع ایجاد شده در شبکه بانکی و مراودات بین المللی، مشکلاتی در رابطه با تامین اعتبار برای شرکت های دارویی پیش آمده و به این ترتیب این شرکت ها به تازگی با حذف یا کاهش قابل توجه دوره خریدهای مدت دار، از تامین کنندگان خارجی مواد اولیه مواجه شده اند. نقدی شدن خرید مواد اولیه، فشار زیادی را بر سرمایه در گردش و وضعیت نقدینگی کارخانجات داروسازی وارد کرده و این روند ایجاب می کند که به منظور حفظ حاشیه سود شرکت های دارویی، قیمت های فروش نیز افزایش یابد.

ر) برخلاف افزایش بهای تمام شده دارو، افزایش نرخ فروش کلیه محصولات دارویی تنها با مجوز وزارت بهداشت امکان پذیر است که این امر به سختی و معمولا در نیمه دوم سال اعمال می شود این رویه با توجه به رشد بهای تمام شده تولید، حاشیه سود شرکت های داروسازی را تحت تاثیر قرار می دهد که بررسی روند اقلام مقایسه ای موید این مطلب است.

ز) بالا بودن سرسام آور سهم هزینه مراقبت های سرپایی بهداشتی و درمانی در ایران در مقایسه با مراقبت های بستری، یکی از معضلات موجود در کشور است، بطوریکه در کشورهای توسعه یافته، مراقبت های سرپایی بهداشتی و درمانی معادل 30 درصد و در کشور ما معادل 60 درصد از کل هزینه های مراقبت سلامت را به خود اختصاص می دهند و وزن بالای هزینه مراقبت سرپایی بهداشتی - درمانی، جایگاه دارو را در نظام مراقبت های سلامت کشور برجسته کرده است.

راهکارهای رفع معضلات صنعت داروسازی:

لزوم تدوین قوانین مناسب، اجرای صحیح قوانین و مقررات، نظارت دقیق بر اجرای قوانین و مقررات، اصلاح قوانین با هدف اصلاح و به روز کردن سیستم ها، اقتصادی تر شدن تولید با سرمایه گذاری داخلی در صنعت دارو، تدوین قوانینی دقیق و جامع با ضمانت اجرایی قاطع جهت برخورد با مرتکبین جرائم بهداشتی - درمانی - دارویی، بازنگری و تعدیل در سود داروهای وارداتی، الزام شرکت های وارد کننده دارو به اخذ نمایندگی کارخانجات تولید کننده دارو در دنیا به منظور کاهش قیمت داروهای وارداتی ... را می توان از جمله راهکاری لازم برای حل معضلات فعلی این صنعت برشمرد.

قیمت گذاری دارو در ایران :

موضوع قیمت گذاری و قیمت دارو در ایران باید سریعاً حل و فصل شود، زیرا در حال حاضر همگان از این موضوع رنج می برند و رضایت مناسب در خصوص نحوه نرخ گذاری وجود ندارد و این درحالی است که کالا های وارداتی مشابه، با چندین برابر قیمت محصولات داخلی و با تبلیغات و ترفندهای خاص به فروش می رسد ولی سایه تیغ قیمت گذاری کماکان سرمایه گذار و تولید کننده را تهدید می نماید. لذا همان طوری که در برنامه آزادسازی یارانه ها شاهد تحولات اقتصادی مهمی هستیم، بهتر است موضوع دارو و سبد دارویی خانواده ها نیز مورد تجدید نظر قرار گرفته و با در نظر گرفتن موضوع سلامتی یا ارزش سلامت در جامعه انسانی، سهم مناسبی برای سبد دارویی خانوار منظور شود و قیمت گذاری این سبد به شیوه ای در نظر گرفته شود که هم از مصرف بی رویه دارو پیشگیری شود و هم با تعیین قیمت مناسب، سرمایه گذار و تولید کننده همه فاکتورهای تضمین کیفیت را در بالاترین سطح خود رعایت نمایند که این امر در نهایت تضمین کننده موضوع سلامت می باشد. ارتقاء کیفیت و استانداردسازی دارو نیز نیازمند کسب درآمد معقول و منطقی است که در این امر در گرو قیمت گذاری مناسب محصولات دارویی است.

حافظ عزیزی نقش _ تحلیل گر بازار سرمایه